به جنگ کوروش با کرزوس و تسخیر سارد، چون خیلی مشروح است، جدا و پائین‌تر ذکر خواهد شد. راجع باین حکایت، که هرودوت ذکر کرده، لازم است گفته شود: عموم محققین آمدن سلن قانون‌گذار آتن را در زمان سلطنت کرزوس به سارد صحیح نمی‌دانند، چه برحسب تحقیقاتی، که کرده‌اند، مسافرت سلن به آسیای صغیر و مصر در زمانی بین ۵۹۳ و ۵۸۳ ق. م بوده، و حال آنکه کرزوس در ۵۶۰ ق. م، یعنی تقریبا ۲۳ سال بعد، بتخت نشسته. بعض محققین دورتر رفته قضیۀ تصمیم کوروش را بسوزانیدن کرزوس هم برخلاف حقیقت میدانند و دلیلی، که اقامه می‌کنند، این است: اولا سوزانیدن کسی در آتش برخلاف معتقدات مذهبی پارسی‌های قدیم بود، چه آتش را مقدس و آلودن آن را ممنوع می‌دانستند. ثانیا کوروش در کلیۀ موارد نسبت به پادشاهان و ملل مغلوبه بارأفت بود، چنانکه پائین‌تر این نکته روشن‌تر خواهد شد. اگرچه برخی از محققین مانند (نلدکه) تصور می‌کنند، که این قضیه باید صحیح باشد، زیرا بعض مورّخین دیگر قدیم هم آن را ذکر کرده‌اند۱، ولی این نکته دلیل نمی‌شود، زیرا در غالب موارد مورّخین قدیم از کتاب‌های یکدیگر استفاده کرده‌اند، بی‌اینکه اسمی از کتاب یا مصنف آن برده باشند و خود هرودوت هم از این رویه مستثنی نیست، چه از نوشته‌های (هکاته)۲مورّخ یونانی، که قبل از او می‌زیسته، استفاده کرده، بی‌اینکه کتاب او را ذکر کرده باشد. این نکته را نه فقط برای این مورد بخصوص، بلکه برای هر مورد باید در نظر داشت، که صحیح بودن خبری بسته به عدّۀ مورّخین یا نویسندگان قدیم، که آن را تصدیق کرده‌اند نیست، زیرا، چون نویسندگان قرون بعد مدارکی برای وقایع قرون قبل جز کتب متقدّمین نداشته‌اند، از کتب آنها استفاده کرده‌اند، ولی به ملاحظاتی غالبا نخواسته‌اند مدارک را ذکر کنند، حتی در قرون بعد این سوء ظنّ برای محققین حاصل شده بود، که بعض مورّخین عهد قدیم، پس از اقتباس مطالبی از کتب متقدّمین، مدارک را نابود می‌کردند. بنابراین، استناد به اینکه بعضی از سایر
________________________________________
(1) - [۱]
(2) - [۲]
