لوحه‌ای از نبونید پادشاه بابل بدست آمد، که قدری کیفیات این واقعه را روشن کرد.
پادشاه مذکور قضیۀ قیام کوروش را بر شاه ماد چنین نوشته: «او (یعنی شاه ماد) لشکر خود را جمع کرده بقصد کوروش پادشاه انشان بیرون رفت. لشکر ایخ توویکو بر او شورید و او را گرفته به کوروش تسلیم کرد. کوروش بطرف همدان یعنی پایتخت رفت و سیم و زر، امتعه و اموال همدان را تصاحب کرده غنائمی را، که بتصرّف آورده بود، با نشان برد».
تاریخ فتح همدان ۵۵۰ ق. م است و موافق نوشته نبونید، کوروش قبل از فتح همدان در مدّت هشت سال سلطنت انشان را داشته. نیکلائوس دمشقی۱نوشته، که کبوجیه پدر کوروش در جنگ او با پادشاه ماد زخم برداشت و درگذشت. جنگ کوروش با اژدهاک موافق گفتۀ نبونید سه سال طول کشیده.
همدان پس از سقوط دولت ماد باز مقرّ شاهان هخامنشی بود، زیرا شاهان مذکور تابستان را در اینجا می‌گذرانیدند. قصر آن تا زمان اشکانیان برپا بود، بعد، چنانکه بیاید، بواسطه جنگهای اشکانیان با سلوکی‌ها آسیب یافت و ازاینجهت، که مادی‌ها قصور و عمارات را از خشت می‌ساختند، در قرون بعد بکلی از میان رفت.
مقایسه نوشته‌های مورخین عهد قدیم
از مقایسه نوشته‌های مورّخین مزبور به اینجا می‌رسیم، که اساس این نوشته‌ها، با صرف‌نظر از تفاوتهای جزئی، از سه روایت است: روایت هرودوت، کتزیاس و کزنفون. بین این روایات اختلافات بزرگی است، زیرا از مقایسه روایات سه‌گانه این نتیجه حاصل می‌شود:
۱ - هرودوت و کزنفون کوروش را نوه آستیاگ پادشاه ماد دانسته و هر دو مادر او را (ماندان) نامیده‌اند، اما کتزیاس اصلا به قرابت بین کوروش و (آستیگاس)، که همان آستیاگ است، قائل نیست و راجع به مرگ آخرین پادشاه ماد حکایت افسانه‌آمیزی ذکر می‌کند.
________________________________________
(1) - Nieolaiis de Damas.
تاریخ ایران باستان جلد ۱
