آرتی‌سس، دیوکس، فراارتس، کیاکسار، آشتاهاک. از مقایسه معلوم است، که سه اسم اوّل با فهرست کتزیاس و چهار اسم دیگر با فهرست هرودوت کاملا مطابقت دارد.۱ چون سه اسمی، که با فهرست کتزیاس مطابق است همان اسامی است، که در کتیبه‌های آسوری دیده می‌شود، باید باین عقیده بود، که فهرست ماراپاس صحیح است. او در فهرست خود اسامی سه امیر و چهار شاه ماد را ذکر کرده.
بنا بر آنچه گفته شد، فهرست کتزیاس و ماراپاس کاتینا صریحا و اشاره هرودوت تلویحا، می‌رساند، که قبل از تاسیس دولت بزرگ ماد امارت‌های مادی در شمال و غرب ایران وجود داشته و تاریخ این امارت‌ها تا قرن دهم ق. م بالا می‌رود.
چیزهائی، که جالب توجّه است
ایراداتی، که به نوشته‌های کتزیاس وارد می‌آید، چنان بود، که ذکر شد، ولی لازم است گفته شود، که کتاب او بعض اطلاعات ذی قیمت هم می‌دهد، مثلا ذکر دفاتر شاهی پارس و اینکه دفاتر موافق قانونی حفظ می‌شد و او دسترسی باین مدارک داشته. مقصود از دفاتر باید سالنامه‌های وقایع باشد، که در آن زمان (دفتر) می‌گفتند. این خبر صحیح است، زیرا از منابع دیگر هم تأیید شده، توضیح آنکه در چند جای توریة ذکری از دفاتر شاهی پارس کرده‌اند، منتها آن را کتاب یا مجله نامیده‌اند (کتاب عزرا باب ۶، کتاب استر باب ۲ و ۶). مضامین این گفته‌های توریة در جای خود بیاید.
نوشته‌های کتزیاس راجع به کادوسی‌ها نیز جالب توجّه است و معلوم می‌شود که مادیها در ابتداء گیلان یا حوالی آن را داشته‌اند و در اواخر آن دوره این ولایت از دولت ماد جدا شده، چنانکه در اواخر دوره هخامنشی هم کادوسی‌ها نیم استقلالی یافتند.
آمدن سکاها به ایران از طرف مشرق نیز مورد توجّه است، زیرا در کلیات با نوشته‌های هرودوت راجع به تاخت‌وتاز سکاها در ماد موافقت دارد. تفاوت این است، که مورّخ مذکور نوشته، سکاها از دربند قفقازیّه گذشته به ماد
________________________________________
(1) - Vict.Langlois,Coll.des his.anc.et mod.de l'Armenie,Paris 1881. 1.15 chap.۲۲.
تاریخ ایران باستان جلد ۱
