خط سیر و انتشار آریانها را نشان می‌دهد. بنابراین عقیده، خط انتشار آنها ازاین‌قرار بوده: آریانهای ایرانی از سغد بطرف مرو آمده بعد هرات، نیسایه و کابل را اشغال کرده‌اند، پس از آن بطرف رخّج و هیلمند رفته، چون به دریاچۀ زرنگ (دریاچۀ سیستان) رسیده‌اند و دریاچۀ مزبور در آن زمان بزرگتر از دریاچۀ کنونی بوده، به آن طرف نگذشته‌اند، بخصوص، که در طرف جنوبی آن اراضی بلوچستان و مکران حالیه شروع می‌شود و این اراضی، بواسطۀ بی‌آبی و آب‌وهوای بسیار گرم، آریانها را جلب نمی‌کرده. از این جهت بعد از اشغال سیستان بطرف مغرب رفته ولایت جنوبی خراسان، صفحۀ دماوند و ری را اشغال کرده‌اند.
در باب اینکه چه مردمانی در ایران می‌زیسته‌اند عقیده‌ای، که از تحقیقات حاصل شده، این است: در مغرب ایران مردمانی بوده‌اند موسوم به کاس‌سو، که نژاد آنها محققا معلوم نیست، اینها همان مردم‌اند، که در تاریخ بابل و عیلام ذکرشان گذشت و مورّخین یونانی، چنانکه بیاید، آنها را کوّسیان۱ یا کیسّی۲ نامیده‌اند.
در گیلان کادوسیان. در مازندران تپوریها۳. در میان کادوسیان و تپوریها ماردها یا آماردها (سفیدرود را در عهد قدیم آمارد می‌نامیدند). در جنوب غربی عیلامیها.
راجع به باقی قسمتهای ایران عقاید مختلف است، بعضی باین عقیده‌اند، که سواحل خلیج‌پارس و عمان از حبشی‌ها یا کلیة از مردمان سیاه‌پوست مسکون بوده۴، برخی عقیده دارند، که سکنۀ تمام فلات ایران، قفقازیّه و اروپای جنوبی در زمان بسیار قدیم از سیاه‌پوستها یا از نژادی، که شکیل نبوده، ترکیب می‌یافته. به هرحال، وقتی که آریانها به فلات ایران آمده‌اند، در اینجا مردمانی یافته‌اند، که زشت و از حیث نژاد، عادات، اخلاق و مذهب از آنها پست‌تر بوده‌اند، زیرا آریانها مردمان بومی را (دیو) یا (تور) نامیده‌اند. علاوه بر این در مازندران آثاری بدست آمده، که خیلی قدیم است و دلالت بر صحت این استنباط می‌کند. رفتار آریانها با این مردمان بومی مانند رفتار غالب با مغلوب بود، بخصوص، که آریانها آنها را از خود پست‌تر می‌دانسته‌اند.
________________________________________
(1) - Cosseens.
(2) - Kissi.
(۳) - طبرستان از تپورستان آمده.
(۴) - این عقیده مبتنی بر مدارکی است، که از تحقیقات بدست آمده.
تاریخ ایران باستان جلد ۱
