هیلاج بقول ابو ریحان بیرونی یکی از أمور خمسه است اول صاحب نوبت روز یا شب، دوم قمر بروز و شمس بشب، سوم درجۀ طالع، چهارم سهم السعاده، پنجم جزء اجتماع یا استقبال که پیش از تولد واقع شده باشد، یکی ازین امور خمسه را در وقتی هیلاج نامند که با شرایط مخصوصۀ خود که در کتب نجوم مشروح است جمع آید و مجموع را هیالج یا هیلاجات خمسه خوانند، اما کدخداه کوکبی است که مستولی باشد بر موضع هیلاج باین معنی که صاحب خانۀ باشد که هیلاج بالفعل در آن خانه است یا صاحب شرف آن یا صاحب حظ دیگر از حظوظی که بدان موضع منسوب است، و اگر هیلاجی باشد که کدخداه نداشته باشد آن هیلاج را ترک کنند و یکی دیگر از هیلاجات خمسه را گیرند که کدخداه داشته باشد و اگر هیچیک از هیلاجات کدخداه نداشته باشد هیلاجیت از آن درجۀ طالع است،
مثال هیلاج و کدخداه: اگر در وقت تولد مولود (در روز) قمر در ۱۹ درجۀ حمل باشد قمر یکی از هیلاجات خمسه است (بشرط اجتماع شرایط مخصوصۀ دیگر که در کتب نجوم مشروح است)، و کدخداه در مثال مفروض آفتاب است چه آفتاب مستولی است بر موضع هیلاج یعنی صاحب شرف آنست چه شرف شمس در ۱۹ درجۀ حمل است، و اگر در مثال مفروض درجۀ طالع در ۱۹ درجۀ حمل باشد هیلاج درجۀ طالع خواهد بود و کدخداه باز شمس است و هکذا،
و از امتزاج و ازدواج مجموع هیلاج و کدخداه بر سنین عمر مولود و طول و قصر و سعادت و نحوست آن استدلال کنند (علی زعمهم) ۱، و کلمۀ هیلاج
کلیات چهار مقاله جلد ۱
