عهدنامه ارزروم
متن عهدنامه دوم ارزروم[ویرایش]
فقره اول -دولتین اسلام قرار می‌دهند که مطلوبات نقدیه طرفین را که تابه‌حال از یکدیگر ادعا می‌کردند کلیتا ترک کنند و لکن با این قرار به مقاولات تسویه مطلوبات مخصوصه مندرجه در فقره چهارم خللی نیاید
فقره دوم - دولت ایران تعهد می‌کنند که جمع اراضی بسیطه ولایت زهاب یعنی اراضی جانب غربی آن را به دولت عثمانی واگذار کنند دولت عثمانی هم متعهد می‌شوند که جانب شرقی ولایت زهاب یعنی جمیع اراضی جبالیه آن را مع دره کرند به دولت ایران ترک کنند و دولت ایران قویاً تعهد می‌کنند که در حق شهر و ولایت سلیمانیه از هرگونه ادعا صرف‌نظر کرده به‌حق تملکی که دولت عثمانیه در ولایت مذکوره دارد وقتا من الأوقات یک‌طور دخل و تعرض ننماید و دولت عثمانیه نیز تعهد می‌کنند که شهر و بندر محمره و جزیره الخضر و لنگرگاه و هم اراضی ساحل شرقی یعنی جانب یسار شط العرب را که در تصرف عشایر متعلقه معروفه ایران است به ملکیت در تصرف دولت ایران باشد و علاوه بر این حق خواهند داشت که کشتی‌های ایران با آزادی تمام از محلی که به بحر منصب می‌شود تا موضع التحاق حدود طرفین در بحر مذکور آمدورفت نمایند.
فقره سوم ۔ طرفین متعاهدین تعهد می‌کنند که با این معاهده حاضره سایر ادعاهاشان را در حق اراضی ترک کرده از دو جانب بلا تأخیر مهندسین و مأمورین را معین نموده برای اینکه مطابق ماده سابقه حدود مابین دولتین را قطع نمایند.
فقره چهارم - طرفین قراردادند خساراتی که بعد از قبول اخطارات دوستانه دو دولت بزرگ واسطه که در شهر جمادی‌الاولی ۱۲۶۱ تبلیغ و تحریر شده به طرفین واقع‌شده و هم رسومات مراعی از سالی که تأخیر افتاده برای اینکه مسائل آن‌ها از روی عدالت فصل و احقاق شود از دو جانب بلا تأخیر مأمورینی را تعیین نمایند.
فقره پنجم - دولت عثمانی وعد می‌کند که شاهزادگان فراری ایران را در (برسا) اقامت داده و غیبت آن‌ها را از محل مذکور و مراوده مخفیه آن‌ها را بایران رخصت ندهد و از طرف دولتین علیتین تعهد می‌شود که سایر فراری به‌موجب معاهده سابقه ارزنة الروم عموماً رد شوند.
فقره ششم - تجار ایران رسم گمرک اموال تجارت خود را موافق قیمت حالیه و جاریه اموال مذکوره نقداً یا جنساً به وجهی که در عهدنامه منعقده در ارزنه الروم در سنه 1238 در ماده ششم که دایر به تجارت مسطور شده زیاده وجهی مطالبه نشود.
فقره هفتم - دولت عثمانی وعد می‌کند که به‌موجب عهدنامه‌های سابقه امتیازاتی که لازم باشد در حق زوار ایرانی اجرا دارد تا از هر نوع تعدیات بری بوده بتوانند به کمال امنیت محل مبارکه را که این در ممالک دولت عثمانی است زیارت کنند و همچنین تعهد می‌کند که به مراد استحکام و تأکید روابط دوستی و اتحاد که لازم است فی‌مابین دو دولت اسلام و تبعه، طرفین برقرار باشد مناسب‌ترین وسایل را استحصال نماید تا چنانچه زوار ایرانیه در ممالک دوات عثمانیه به جمیع امتیازات مذکوره بهره‌ور بوده خواه در تجارت و خواه در مواد سایره از هر نوع ظلم و تعدی و بی‌حرمتی محفوظ باشند و علاوه بر این بالیوزهائی که از طرف دولت ایران برای منافع تجارت و حمایت تبعه و تجار ایرانیه به جمیع محل‌های ممالک عثمانیه که لازم بیاید نصب و تعیین شود به‌غیراز مکه مکرمه و مدینه منوره دولت عثمانیه قبول می‌نماید و وعد می‌کند که کافه امتیازاتی که شایسته منصب و مأموریت بالیوزهای مذکوره باشد در حق قنسولهای سایر دول متحابه جاری می‌شود در حق آن‌ها نیز جاری شود و نیز دولت ایران تعهد می‌کند که بالیوزهائی که از طرف دولت عثمانیه به جمیع محل‌های ایرانیه که لازم بیاید نصب و تعیین شود در حق آن‌ها و در حق تبعه و تجار دولت عثمانیه که به ممالک ایران آمدوشد می‌کنند معامله متقابله را کاملاً اجری دارد.
فقره هشتم - دولتین علیتین اسلام تعهد می‌کنند که برای دفع و رفع و منع غارت و سرقت عشایر و قبایلی که در سر حد می‌باشند تدابیر لازمه اتخاذ و اجرا کنند و به همین خصوص در محل‌های مناسب عسکر اقامت خواهد داد دولتین علیتین تعهد می‌کند که از عهده هر نوع حرکات تجاوزیِه مثل غصب و غارت و قتل که در اراضی یکدیگر وقوع بیابد برآیند و قرار داده‌اند عشایری که متنازع فیه می‌باشند و صاحب آن‌ها معلوم نیست بخصوص انتخاب و تعیین کردن محلی که بعدازاین دائماً اقامت خواهند کرد یک‌دفعه به اراده اختیار خودشان حواله شود و عشایری که تابعیت آن‌ها معلوم است جبراً به اراضی دولت متبوعه آن‌ها داخل شوند.
فقره نهم - جمیع مواد و فصول معاهدات سابقه خصوص معاهده که در سنه ۱۲۳۸ در ارزنه الروم منعقدشده که بخصوصه با این معاهده حاضره الغا و تغییر نشده مثل‌اینکه کلمه به کلمه در این صفحه مندرج شده باشد کافه احکام و قوت آن ابقا شده است و فی‌مابین دو دولت علیه قرار داده‌شده است که بعد از مبادله این معاهده در ظرف دو ماه یا کمتر مدتی از جانب دولتین قبول و امضاءشده تصدیق‌نامه‌های آن مبادله خواهد شد و کان ذلک فی یوم سادس عشر من شهر جمادی الثانیه سنه ۱۲۶۳
سوالات عثمانی راجع به بندهای عهدنامه و پاسخ محمدعلی خان[ویرایش]
سؤال اول رجال عثمانی
دولت عثمانی به‌موجب شرط فقره قرار نامه تصور می‌کند که ترک کردن شهر و بندر و لنگرگاه و همچنین جزیره الخضر به ایران این ترتیب نمی‌تواند احاطه کند، نه اراضی دولت عثمانی را که بیرون از شهر محمره است نه سایر بنادر دولت عثمانی را که واقع است در آنجاها.
جواب سفرای متوسطین
مأمورین دولتین واسطه میگویند که لنگرگاه محمره در محلی است که واقع‌شده است در محاذی شهر داخل در مرداب حفار لهذالمراتب ممکن نیست نتیجه معنی دیگر بدهد. مأمورین واسطه علاوه بر آن قبول می‌کنند رأی رجال دولت عثمانی را که واگذار کردن بایران محلی را که در آن سؤال کرده بودند شهر و بندر و لنگرگاه محمره و جزیره الخضر است و بابعالی ترک نکرده است در این محل نه زمین دیگر و نه بندر دیگر که در آنجا واقع‌شده باشد.
سؤال دوم
دولت عثمانی سؤال می‌کند از شرح باقی آن فصل که در باب عشایر حقیقی تبعه دولت ایران که آن‌ها می‌توانند سکنی داشته باشند نصف آن‌ها در خاک ایران و نصف آن‌ها در خاک عثمانی در این حالت می‌تواند ایران آن خاک عثمانی را منصرف شود و به آن‌ها تعلق یابد و چندی بگذرد دولت ایران آن زمین عثمانی را متصرف شود.
جواب سفرای متوسطین
مأمورین دولت ایران به هیچ بهانه نمی‌توانند به دست بیاورند مملکتی را که در سمت یمین شط العرب است نه زمینی را که در سمت یسار است و متعلق به دولت عثمانی است اگرچه عشایر ایران نصف یا همه در طرف دست راست یا اراضی دست چپ که تعلق بعثمانی دارد سکنی کرده باشند.
سؤال سوم
دولت عثمانی در باب فقره اول و چهارم سؤال می‌کند اگر دولت ایران مطالبات خسارات دولتی را می‌تواند در میان مطالبات شخصی دولتی بکند در حالتی که ترک کرده است و نیز دولت عثمانی تصور می‌کند که این ادعا نباید داخل بکند به تنها مگر حق عادیه ییلاقیه و بعضی خسارات که فی‌مابین تبعه دولتین ایران و عثمانی رسیده مثلاً به‌واسطه سارقین طرفین یا خود چیزی مثل این.
جواب سفرای متوسطین
معنی محقق اول و چهارم عهدنامه که دولت ایران می‌تواند در این باب ادعا کند و هر طریقه که باشد ترک می‌شود و البته باید ترک شود بنا علیه هیچ‌کس نمی‌تواند در این باب حرفی بزند طلب اشخاص طرفین می‌تواند آن اشخاص را راضی بدارد، تشخیص صحیح این مطالبه نشان خواهد داد همچنان که قبول‌شده است مأمورین بخصوصه که تعیین خواهد شد خلاصه چیزی که ملاحظه شده است در باب طلب اشخاص می‌تواند آن مأمور طی نماید.
سؤال چهارم
دولت عثمانی سؤال می‌کند اگر دولت ایران گفتگویی که در باب قلعه شده است قبول کرده است که علاوه شده به فقره دویم و همچنین فقره که از فصل هفتم که در سواد وکلای طرفین نوشته‌شده بود.
جواب سفرای متوسطین
مأموران اعتقاددارند می‌توانند جواب بدهند که دولت علیه ایران قبول کرده است همراه خوشوقتی که علاوه کنند در فقره هفتم در باب مقایسه داشتن امتیازات که در باب حجاج و تجار نوشته‌شده است و قنسولخانه ها و در باب سؤال قلعه مأمورین خیلی مایل هستند که به مأمورین دولتین واسطه تأکید نمایند که اجرای خواهش دولت عثمانی را نمایند، بخصوص این مطلب و امیدوارند که بهره یاب شوند.»
سواد رقعه میرزا محمدعلی‌خان به سفرای دولتین واسطه[ویرایش]
من اظهار می‌کنم به جناب شما که نظر به مأموریتی که از طرف دولت خوددارم برای مبادله امضای عهدنامه ارزنة الروم قبول می‌کنم کاملاً محاورتی که شده است به دربار دولت عثمانی از جانب ایلچیان دولت متوسطه در باب سه فقره اول موافق کتابچه که از آن جناب به دوستدار رسید و بعدازآن در باب فقره چهارم از همان کتابچه پیدا نمی‌کنم هیچ اختلافی در داخل کردن در فقره هفتم از عهدنامه در خصوص اجرای احترامات معاملات طرفین از طرف دو دولت نسبت تبعه خودشان یعنی به حجاج وشهبندرها و در باب بنای ساختن استحکامات اعلیحضرت شاهنشاهی خلد الله ملکه فرموده‌اند تا اوقاتی که دولت عثمانی در طرف دست راست شط العرب که محاذی خاک دولت ایران است بنای ساختن استحکامات نگذارد دولت ایران همچنین در سمت دست چپ که متعلق به اوست نخواهد گذارد.
منابع[ویرایش]
مرزهای ایران، مهندس محمدعلی مخبر