بدست کوروش منهدم نشد و فقط تغییر شکل یافت. یک قسمت دیگر مردمان ایران و یک سلسله دیگر در رأس امپراطوری ایران واقع شده با تسخیر آسیا و ممالک هم‌جوار آن، نقشۀ (هووخشتر) را، بقدری که در حیز امکان، بود، بموقع عمل گذاشتند.
امپراطوری پارس، چه به عقیده یونانیها، نظر به اصطلاحاتی که ذکر کردیم، و چه به عقیده عبریها (کتاب حزقیال باب ۱۳ و ۱۵، کتاب عزرا باب ۱ و ۳) دنباله امپراطوری ماد بود (تتبعات تاریخی راجع به ایران قدیم، ترجمه فرانسوی، ص ۲۳)۱».
این نکته را نیز باید در نظر داشت، که پس از انقراض دولت ماد اسم آن مدّتها باقی بود و جغرافیون عهد قدیم بدو ماد قائل شده‌اند: ماد بزرگ، که با عراق عجم قرون بعد تطبیق می‌شود و ماد کوچک، که همان آذربایجان بود با قسمتی از کردستان.
بعضی بسه ماد قائل شده، ماد رازی یا (ری) را هم علاوه کرده‌اند، ولی صحیح‌تر باید همان دو ماد باشد، زیرا (ری) جزو ماد بزرگ بود، چنانکه در قرون بعد هم ری را جزو عراق عجم می‌دانستند. ماد بزرگ در مشرق تا در بند دریای خزر (دروازۀ بحر خزر) امتداد می‌یافت و این دربند آن را از پارت جدا می‌کرد. دربند بحر خزر را اکنون با سردره‌خوار تطبیق می‌کنند. این دربند دروازه آهنین داشت و ساخلوی آن را حفظ می‌کرد. ماد در زمان ساسانیان مبدل به (مای) شد و در قرون اسلامی آن را (ماه) گفتند، چنانکه می‌گفتند ماه نهاوند، ماه بصره و غیره و در جمع ماهات.
در ایران غربی جاهائی هست، که اسمشان با (مار) ترکیب شده، مانند مارآباد و بعضی عقیده دارند، که مار هم از ماد است. ممکن است چنین باشد، ولی برای این عقیده مدرکی نداریم، جز اینکه (ویکتور لانگلوا)، که نوشته‌های مورّخین ارمنستان را جمع کرده، گوید: مادی را بارمنی (مار) گویند و اعقاب اژدهاک، آخرین پادشاه ماد را، بزبان ارمنی (ویشتابازونک) یعنی اژدهازاده‌ها می‌گفتند۲راجع بمبدّل شدن ماد به (مای) و (ماه) مدارکی در دست است، مانند نوشته‌های
________________________________________
(1) - Noldeke,Etudes historiques sur la Perse Ancienne.Paris 1896 p.۲۳.
(2) - Vict.Langlois,collection des hist.anc.et moder.de l'Armenie Paris 1881. t.I p.35.(not.I).
تاریخ ایران باستان جلد ۱
