احمد امین مصری در «ضحیالاسلام» مینویسد: «وقد دامت الدولة الساسانیة نحو اربعة قرون، خلف فیها علماً کثیراً، و أدباً وفیراً. و اکثر ما نقل الینا فی العصر العباسی، من الأدب و العلم، و الاساطیر و التاریخ، انما یرجع الی هذه الأسرة».
زبان پهلوی از پارسی باستان مشتق است، یعنی در کلمات و ترکیب کلام پارسی باستانی بمرور زمان تغییراتی راه یافته و در پایان روزگار هخامنشیان بصورت لهجهٔ پهلوی در آمده، چنانکه زبان پهلوی نیز متدرجاً بپارسی کنونی تبدیل گشته است.
پهلوی، پس از روی کار آمدن دولت اشکانی، زبان درباری و رسمی ایران گردیده است. – اصل کلمهٔ پهلوی «پهلو» و نام قوم اشکانی بوده است . پهلوی ساسانی با پهلوی اشکانی اندک تفاوتی دارد. زبانی شیرین و ملائم طبع است. رابطهٔ جملهها ساده بوده است تا بتوان با چند نوع تعبیر برای یک معنی بر زیبائی کلام افزود. ایرانیان باستان دارای شعر و امثال و حکم بسیار بودهاند، اشعار پهلوی وزن هجائی داشته و گوشنواز بوده است. – قدیمترین شعر که از ایران باستان بجای مانده گاتهای زرتشت است (سرودهای دینی با اوزان دلچسب)، ابوالهلال العسکری در رسالهٔ «التفضیل بین بلاغتی العرب والعجم» میگوید: «للفرس اشعار لاتضبط کثیرة، و للیونان اشعار دون الفرس». شاعران ایرانینژاد عباسی (بشار، ابو نواس) تصرف و تفنن کردند در معانی شعر عرب.
از پهلوی ساسانی کتیبهها و کتب و رسائلی بجای مانده که بیشترش دینی است (بخشهای پنجگانهٔ اوستا و شروح و تفاسیر آن و قوانین و سنن کیش زرتشتی). یازده کتاب هم شامل قصص و حکایات است. چه: نبشتن داستانهای رزمی و بزمی در روزگار شاهنشاهان ساسانی معمول بوده و از هر داستان نتائج اخلاقی گرفته میشده است.
قدیمتر از همه پاتکار زریران یا شاهنامه گشتاسپ است، که ۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح تألیف شده و چنانکه ادوارد برون وصف میکند: «این کتاب با آنکه یک داستان بیش نیست بهمهٔ داستانهای رزمی ایران ارتباط دارد و مواد اصلی آن را در تاریخ ابوجعفر محمد بن جریر تبری و شاهنامهٔ حکیم ابوالقاسم فردوسی میتوان یافت. یادگار زریران شرح جنگهای گشتاسپ با ارجاسب است. زریر برادرزاده و سپهسالار گشتاسپ پادشاه ایران، بیاریشت «زرتشت» و حمایت دین او، مأمور جنگیدن با ارجاسب پادشاه توران میشود و با تهور و دلیری که مینماید از پای در میآید. ولی سرانجام سپاهیان ایران پیروز میگردند.
از یادگار زریران نفیستر «کارنامک ارت خشتر پاپکان» است که نولدکه Nöldeke بآلمانی ترجمه کرده. از مقابلهٔ این کتاب، که در پایانهای سدهٔ ششم میلادی بصورت افسانه نوشته شده، بخوبی مبرهن میشود که فردوسی در پیروی از اسناد و مآخذ ساسانی خود تا چه