کلیات سعدی/گلستان/باب دوم: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۱۹ مارس ۲۰۲۰، ساعت ۲۰:۱۴

توضیحات

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

حکایت

نمایش تاریخچه به صورت تعاملی

→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر تفاوت بعدی ←

محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده

دیداریویکی‌متن

درخط

→

→گلستان/باب اول

گلستان از سعدی
(باب دوم ‐ در اخلاق درویشان)

گلستان/باب سوم←

←

یکی از بزرگان گفت پارسایی را چه گویی در حق فلان عابد که دیگران در حق وی به طعنه سخن‌ها گفته‌اند گفت بر ظاهرش عیب نمی‌بینم و در باطنش غیب نمی‌دانم

هر که را جامه پارسا بینی

پارسا دان و نیکمرد انگار

ور ندانی که در نهانش چیست

محتسب را درون خانه چه کار

معنیش رو بنویسید فورا

درویشی را دیدم سر بر آستان کعبه همی‌مالید و می‌گفت یا غفور یا رحیم تو دانی که از ظلوم^† و جهول^† چه آید


عذر تقصیر خدمت آوردم		که ندارم به طاعت استظهار^†
عاصیان از گناه توبه کنند		عارفان از عبادت استغفار

عابدان جزای طاعت خواهند و بازرگانان بهای بضاعت من بنده امید آورده‌ام نه طاعت و بدریوزه^† آمده‌ام نه به تجارت

اِصْنَعْ بی ما اَنتَ اهْلُه ^†.


می‌نگویم که طاعتم بپذیر		قلم عفو بر گناهم کش

عبد القادر^† گیلانی را رحمة الله علیه دیدند در حرم کعبه روی بر حصبا^† نهاده همی‌گفت ای خداوند ببخشای و گر هر آینه مستوجب عقوبتم در روز قیامتم نابینا برانگیز تا در روی نیکان شرمسار نشوم


ای که هرگز فرامشت نکنم		هیچت از بنده یاد می‌آید

دزدی به خانه پارسایی درآمد چندانکه جست چیزی نیافت دل تنگ شد پارسا خبر شد گلیمی که بر آن خفته بود در راه دزد انداخت تا محروم نشود


ترا کی میسر شود این مقام		که با دوستانت خلافست و جنگ
در برابر چو گوسپند سلیم		در قفا همچو گرگ مردم خوار

تنی چند از روندگان متفق سیاحت بودند و شریک رنج و راحت خواستم تا مرافقت کنم موافقت نکردند گفتم این از کرم اخلاق بزرگان بدیع است روی از مصاحبت مسکینان تافتن و فایده و برکت دریغ داشتن که من در نفس خویش این قدرت و سرعت می‌شناسم که در خدمت مردان یار شاطر^† باشم نه بارخاطر ^†.

ابریق^† رفیق برداشت که به طهارت می‌رود و به غارت می‌رفت. چندانکه از نظر درویشان غایب شد به برجی برفت و درجی^† بدزدید تا روز روشن شد آن تاریک مبلغی راه رفته بود و رفیقان بی گناه خفته بامدادان همه را به قلعه درآوردند و بزدند و بزندان کردند از آن تاریخ ترک صحبت گفتیم و طریق عزلت گرفتیم

والسَّلامَةُ فی الوَحْده^†

زاهدی مهمان پادشاه شد، چون به طعام بنشستند کمتر از آن خورد که ارادت او بود و چون به نماز برخاستند بیشتر از آن کرد که عادت او بود تا ظن صلاحیت در حق او زیادت کنند.

ترسم نرسی به کعبه‌ای اعرابی کاین ره که تو می‌روی به ترکستان است

چون به مقام خویش آمد، سفره خواست تا تناولی کند. پسری صاحب فراست داشت گفت: ای پدر باری به مجلس سلطان در، طعام نخوردی؟ گفت: در نظر ایشان چیزی نخوردم که بکار آید. گفت: نماز را هم قضا کن که چیزی نکردی که بکار آید.


ای هنرها گرفته بر کف دست		عیب‌ها برگرفته زیر بغـل
تا چه خواهی خریدن ای مغرور		روز درماندگی به سیم دغل^†

یاد دارم که در ایام طفولیت متعبد بودمی و شب خیز و مولع زهد و پرهیز شبی در خدمت پدر رحمة الله علیه نشسته بودم و همه شب دیده برهم نبسته و مصحف^† عزیز بر کنار گرفته و طایفه‌ای گرد ما خفته پدر را گفتم از اینان یکی سر برنمی‌دارد که دوگانه‌ای به درگاه یگانه بگذارد چنان خواب غفلت برده‌اند که گویی نخفته‌اند که مرده‌اند گفت جان پدر تو نیز اگر بخفتی به از آن که در پوستین خلق افتی^†


نبیند مدعی جز خویشتن را		که دارد پرده پندار^† در پیش
گرت چشم خدا بینی ببخشند		نبینی هیچ‌کس عاجزتر از خویش

یکی را از بزرگان به محفلی اندر همی‌ستودند و در اوصاف جمیلش مبالغه می‌کردند سر برآورد و گفت من آنم که من دانم

^†


طاوس را به نقش و نگاری که هست خلق		تحسین کنند و او خجل از پای زشت خویش

یکی از صلحای لبنان^† که مقامات او در دیار عرب مذکور بود و کرامات مشهور به جامع دمشق درآمد و بر کنار برکه کلاسه^† طهارت همی‌ساخت پایش بلغزید و به حوض درافتاد و به مشقت از آن جایگه خلاص یافت چون از نماز بپرداختند یکی از اصحاب گفت مرا مشکلی هست اگر اجازت پرسیدنست گفت آن چیست گفت یاد دارم که شیخ بروی دریای مغرب برفت و قدمش تر نشد امروز چه حالت بود که در این قامتی آب از هلاک چیزی نماند. شیخ اندرین فکرت فرورفت و پس از تأمل بسیار سر برآورد و گفت نشنیده‌ای که خواجه عالم (ع) گفت

لی مَعَ اللهِ وَقتٌ لا یَسَعنی فیه مَلَکٌ مقربٌ و لا نَبیٌ مُرسَل^†

و نگفت علی الدوام وقتی چنین که فرمود به جبرئیل و میکائیل نپرداختی و دیگر وقت با حفصه و زینب در ساختی مشاهدة الابرار بَیْن التجلّی وَ الاِستتار^† می‌نماید و می‌رباید.


اُشاهِدُ مَنْ اَهوی بِغَیْر وَسیلة		فَیَلْحَقُنی شَأنٌ اَضلُّ طَریقاً

در جامع بعلبک وقتی کلمه‌ای همی‌گفتم به طریق وعظ با جماعتی افسرده دل مرده ره از عالم صورت به عالم معنی نبرده دیدم که نفسم درنمی‌گیرد و آتشم در هیزم تر اثر نمی‌کند دریغ آمدم تربیت ستوران و آینه داری در محلت کوران و لیکن در معنی باز بود و سلسله سخن دراز در معانی این آیت که

و نَحن اَقرَبُ الیه مِنْ حَبل الورید^†

سخن به جایی رسانیده که گفتم


دوست نزدیکتر از من به من است		وین عجبتر که من از وی دورم
چه کنم با که توان گفت که او		در کنار من و من مهجورم

من از شراب این سخن مست و فضاله^† قدح در دست که رونده‌ای بر کنار مجلس گذر کرد و دور آخر درو اثر کرد و نعره‌ای زد که دیگران به موافقت او در خروش آمدند و خامان مجلس به جوش گفتم ای سبحان الله دوران با خبر در حضور و نزدیکان بی بصر دور


فهم سخن چون نکند مدعی		قوت طبع از متکلم مجوی
فسحت^† میدان ارادت بیار		تا بزند مرد سخنگوی گوی

شبی در بیابان مکه از بی خوابی پای رفتنم نماند سر بنهادم و شتربان را گفتم دست از من بدار


پای مسکین پیاده چند رود		کز تحمل ستوه شد بُختی^†
تا شود جسم فربهی لاغر		لاغری مرده باشد از سختی

گفت ای برادر حرم در پیش است و حرامی^† در پس اگر رفتی بردی و گر خفتی مردی


خوشست زیر مغیلان^† به ره بادیه خفت		شب رحیل ولی ترک جان بباید گفت

پارسایی را دیدم بر کنار دریا که زخم پلنگ داشت و به هیچ دارو به نمی‌شد مدت‌ها در آن رنجور بود و شکر خدای عزّوجل علی الدوام گفتی پرسیدندش که شکر چه می‌گویی گفت شکر آن که به مصیبتی گرفتارم نه به معصیتی


گر مرا زار بکشتن دهد آن یار عزیز		تا نگویی که در آن دم غم جانم باشد
گویم از بنده مسکین چه گنه صادر شد		کو دل‌آزرده شد از من غم آنم باشد

درویشی را ضرورتی پیش آمد گلیمی از خانه یاری بدزدید حاکم فرمود که دستش بدر کنند صاحب گلیم شفاعت کرد که من او را بحل کردم گفتا به شفاعت تو حدّ شرع فرونگذارم

گفت آنچه فرمودی راست گفتی ولیکن هر که از مال وقف چیزی بدزدد قطعش لازم نیاید

و الفقیرُ لا یَمْلِکُ^†

هر چه درویشان راست وقف محتاجان است حاکم دست از و بداشت و ملامت کردن گرفت که جهان بر تو تنگ آمده بود که دزدی نکردی الاّ از خانه چنین یاری گفت ای خداوند نشنیده‌ای که گویند

خانه دوستان بروب و در دشمنان مکوب


چون به سختی در بمانی تن به عجز اندر مده		دوستان را پوست بر کن دشمنان را پوستین

پادشاهی پارسایی را دید گفت هیچ وقت از ما یاد آید گفت بلی وقتی که خدا را فراموش می‌کنم


هر سو دود آن کس ز بر خویش براند		وآن را که بخواند بدر کس ندواند

یکی از جمله صالحان به خواب دید پادشاهی را در بهشت و پارسایی در دوزخ پرسید که موجب درجات این چیست و سبب درکات^† آن که مردم به خلاف این معتقد بودند. ندا آمد که این پادشه بارادت درویشان به بهشت اندرست و این پارسا به تقرب پادشاهان در دوزخ.


دلقت به چه کار آید و تسبیح^† و مرقع^†		خود را ز عمل‌های نکوهیده بری دار
حاجت به کلاه بر کی داشتنت نیست		درویش صفت باش و کلاه تتری^† دار

پیاده‌ای سر و پابرهنه با کاروان حجاز از کوفه بدر آمد و همراه ما شد و معلومی نداشت و خرامان همی‌رفت و می‌گفت


نه به استر بر سوارم نه چه اشتر زیر بارم		نه خداوند رعیت نه غلام شهریارم
غم موجود و پریشانی معدوم ندارم		نفسی می‌زنم آسوده و عمری می‌گذارم

اشتر سواری گفتش ای درویش کجا می‌روی برگرد که به سختی بمیری نشنید و قدم در بیابان نهاد و برفت چون به نخله محمود^† در رسیدیم توانگر را اجل فرا رسید درویش به بالینش فراز آمد و گفت ما به سختی بنمردیم و تو بر بختی بمردی

عابدی را پادشاهی طلب کرد اندیشید که داروی بخورم تا ضعیف شوم مگر اعتقادی که دارد در حق من زیادت کند آورده‌اند که داروی قاتل بخورد و بمرد


آن که چون پسته دیدمش همه مغز		پوست بر پوست بود همچو پیاز
پارسایان روی در مخلوق		پشت بر قبله می‌کنند نماز


چون بنده خدای خویش خواند		باید که به جز خدا نداند

کاروانی در زمین یونان بزدند و نعمت بی قیاس ببردند. بازرگانان گریه و زاری کردند و خدا و پیمبر شفیع^† آوردند و فایده نبود


چو پیروز شد دزد تیره روان^†		چه غم دارد از گریه کاروان

لقمان حکیم اندر آن کاروان بود یکی گفتش از کاروانیان مگر اینان را نصیحتی کنی و موعظه‌ای گویی تا طرفی^† از مال ما دست بدارند که دریغ^† باشد چندین نعمت که ضایع شود. گفت دریغ کلمه حکمت با ایشان گفتن


آهنی را که موریانه بخورد		نتوان برد ازو به صیقل زنگ
با سیه دل چه سود گفتن وعظ		نرود میخ آهنین در سنگ

همانا که جرم از طرف ماست


به روزگار سلامت شکستگان دریاب		که جبر^† خاطر مسکین بلا بگرداند
چو سائل^† از تو به زاری طلب کند چیزی		بده وگرنه ستمگر به زور بستاند

چندان که مرا شیخ اجلّ ابوالفرج^† بن جوزی رحمة الله علیه ترک سماع فرمودی و به خلوت و عزلت اشارت کردی عنفوان شبابم غالب آمدی و هوا و هوس طالب ناچار به خلاف رای مربّی قدمی برفتمی و از سماع و مجالست حظی برگرفتمی و چون نصیحت شیخم یاد آمدی گفتمی


قاضی ار با ما نشیند بر فشاند دست را		محتسب گر می‌خورد معذور دارد مست را

تا شبی به مجمع قومی برسیدم که در میان مطربی دیدم


گویی رگ جان می‌گسلد زخمه ناسازش		ناخوش‌تر از آوازه مرگ پدر آوازش

گاهی انگشت حریفان از و در گوش و گهی بر لب که خاموش

فی الجمله پاس خاطر یاران را موافقت کردم و شبی به چند مجاهده بروز آوردم


مؤذن بانگ بی هنگام برداشت		نمی‌داند که چند از شب گذشته است
درازیّ شب از مژگان من پرس		که یک دم خواب در چشمم نگشته است

بامدادان به حکم تبرک دستاری از سر و دیناری از کمر بگشادم و پیش مغنّی نهادم و در کنارش گرفتم و بسی شکر گفتم یاران ارادت من در حقّ او خلاف عادت دیدند و بر خفت عقل حمل کردند یکی زان میان زبان تعرّض دراز کرد و ملامت کردن آغاز که این حرکت مناسب رای خردمندان نکردی خرقه مشایخ به چنین مطربی دادن که در همه عمرش درمی بر کف نبوده است و قراضه‌ای^† در دف^†

گفتم زبان تعرض مصلحت آن است که کوتاه کنی که مرا کرامت این شخص ظاهر شد گفت مرا بر کیفیت آن واقف نگردانی تا منش هم تقرّب کنم و بر مطایبتی^† که کردم استغفار گویم. گفتم بلی به علت آن که شیخ اجلم بارها به ترک سماع فرموده است و موعظه بلیغ گفته و در سمع قبول من نیامده امشبم طالع میمون و بخت همایون بدین بقعه رهبری کرد تا به دست این توبه کردم که بقیّت زندگانی گرد سماع و مخالطت نگردم


آواز خوش از کام و دهان و لب شیرین		گر نغمه کند ور نکند دل بفریبد
ور پرده عشاق و خراسان و حجازست		از حنجره مطرب مکروه نزیبد

لقمان را گفتند: ادب از که آموختی؟ گفت: از بی ادبان؛ هر چه از ایشان در نظرم ناپسند آمدی از فعلِ آن پرهیز کردمی.


نگویند از سرِ بازیچه حرفی		کزان پندی نگیرد صاحبِ هوش
وگر صد باب حکمت پیشِ نادان		بخوانی، آیدش بازیچه در گوش

عابدی را حکایت کنند که شبی دَه مَن طعام بخوردی و تا سحر ختمی بکردی. صاحب دلی شنید و گفت: اگر نیم نانی بخوردی و بخفتی [بسیار] ازین فاضل تر بودی

بخشایش الهی گم شده‌ای را در مناهی^† چراغ توفیق فرا راه داشت تا به حلقه اهل تحقیق درآمد به یمن قدم درویشان و صدق نفس ایشان ذمائم^† اخلاقش به حمائد^† مبدل گشت دست از هوا و هوس کوتاه کرده و زبان طاعنان در حق او همچنان دراز که بر قاعده اوّلست و زهد و طاعتش نامعوّل^†


اندرون از طعام خالی دار		تا دَرو نورِ معرفت بینی


به عذر و توبه توان رستن از عذاب خدای		ولیک می‌نتوان از زبان مردم رست

طاقت جور زبان‌ها نیاورد و شکایت پیش پیر طریقت برد جوابش داد که شکر این نعمت چگونه گزاری که بهتر از آنی که پندارندت

لیکن مرا که حسن ظن همگان در حق من به کمالست و من در عین نقصان روا باشد اندیشه بردن و تیمار خوردن

پیش یکی از مشایخ گله کردم که فلان به فساد من گواهی داده است گفتا به صلاحش خجل کن


تو نیکو روش باش تا بدسگال		به نقص تو گفتن نیابد مجال
چو آهنگ بربط بود مستقیم		کی از دست مطرب خورد گوشمال

یکی را از مشایخ شام پرسیدند از حقیقت تصوف گفت پیش ازین طایفه‌ای در جهان بودند به صورت پریشان و به معنی جمع اکنون جماعتی هستند به صورت جمع و به معنا پریشان


چو هر ساعت از تو به جایی رود دل		به تنهایی اندر صفایی نبینی
ورت جاه و مالست و زرع و تجارت		چو دل با خدایست خلوت نشینی

یاد دارم که شبی در کاروانی همه شب رفته بودم و سحر در کنار بیشه‌ای خفته شوریده‌ای که دران سفر همراه ما بود نعره‌ای برآورد و راه بیابان گرفت و یک نفس آرام نیافت چون روز شد گفتمش آنچه حالت بود گفت بلبلان را دیدم که بنالش درآمده بودند از درخت و کبکان از کوه و غوکان^†در آب و بهایم از بیشه. اندیشه کردم که مروّت نباشد همه در تسبیح و من به غفلت خفته.

وقتی در سفر حجاز طایفه‌ای جوانان صاحب دل هم دم من بودند و هم قدم وقت‌ها زمزمه‌ای^† بکردندی و بیتی محققانه بگفتندی و عابدی در سبیل منکر حال درویشان بود و بی‌خبر از درد ایشان تا برسیدیم به خیل بنی هلال کودکی سیاه از حیّ عرب بدر آمد و آوازی برآورد که مرغ از هوا درآورد اشتر عابد را دیدم که به رقص اندر آمد و عابد را بینداخت و برفت. گفتم ای شیخ در حیوانی اثر کرد ترا همچنان تفاوت نمی‌کند

یکی را از ملوک مدّت عمر سپری شد قایم مقامی نداشت وصیت کرد که بامدادان نخستین کسی که از در شهر اندر آید تاج شاهی بر سر وی نهند و تفویض مملکت بدو کنند اتفاقاً اول کسی که درآمد گدایی بود همه عمر لقمه اندوخته و رقعه دوخته ارکان دولت و اعیان حضرت وصیت ملک به جای آوردند و تسلیم مفاتیح^† قلاع^† و خزاین بدو کردند و مدّتی ملک راند تا بعضی امرای دولت گردن از طاعت او بپیچانیدند و ملوک از هر طرف به منازعت خاستن گرفتند و به مقاومت لشکر آراستن فی الجمله سپاه و رعیت به هم برآمدند و برخی طرف بلاد از قبض تصرف او رفت. درویش ازین واقعه خسته خاطر همی‌بود تا یکی از دوستان قدیمش که در حالت درویشی قرین بود از سفری باز آمدو در چنان مرتبه دیدش گفت منت خدای را عزّوجل که گلت از خار برآمد و خار از پای بدر آمد و بخت بلندت رهبری کرد و اقبال و سعادت یاوری تا بدین پایه رسیدی

اِنَّ مَع العسرِ یُسراً^†


شکوفه گاه شکفته است و گاه خوشیده		درخت وقت برهنه است و وقت پوشیده

گفت ای یار عزیز تعزیتم کن که جای تهنیت نیست آنگه که تو دیدی غم نانی داشتم و امروز تشویش جهانی


اگر دنیا نباشد دردمندیم		وگر باشد به مهرش پای بندیم
حجابی زین درون آشوب تر نیست		که رنج خاطرست ار هست و گر نیست
مطلب گر توانگری خواهی		جز قناعت که دولت ایست هنی^†
گر غنی زر به دامن افشاند		تا نظر در ثواب او نکنی
کز بزرگان شنیده‌ام بسیار		صبر درویش به که بذل غنی
اگر بریان کند بهرام گوری		نه چون پای ملخ باشد ز موری

ابوهریره^† رضی الله عنه هر روز به خدمت مصطفی صلی الله علیه آمدی گفت یا اباهریره زُرنی غِبّاً تَزْدَد حُباً هر روز میا تا محبت زیادت شود.

صاحب دلی را گفتند بدین خوبی که آفتابست نشنیده‌ایم که کس او را دوست گرفته است و عشق آورده گفت برای آنکه هر روز می‌توان دید مگر در زمستان که محجوبست و محبوب


به دیدار مردم شدن عیب نیست		ولیکن نه چندان که گویند بس
اگر خویشتن را ملامت کنی		ملامت نباید شنیدت ز کس

یکی را از برزگان بادی مخالف در شکم پیچیدن گرفت و طاقت ضبط آن نداشت و بی‌اختیار از او صادر شد گفت ای دوستان مرا در آنچه کردم اختیاری نبود و بزهی بر من ننوشتند و راحتی به وجود من رسید شما هم به کرم معذور دارید.


شکم زندان بادست ای خردمند		ندارد هیچ عاقل باد در بند
چو باد اندر شکم پیچد فرو هل		که باد اندر شکم بارست بر دل


حریف ترشروی ناسازگار		چو خواهد شدن دست پیشش مدار

از صحبت یاران دمشقم ملالتی پدید آمده بود سر در بیابان قدس^† نهادم و با حیوانات انس گرفتم تا وقتی که اسیر فرنگ شدم و در خندق طرابلس^† با جهودانم به کار گل بداشتند یکی از رؤسای حلب^† که سابقه‌ای میان ما بود گذر کرد و بشناخت و گفت ای فلان این چه حالتست گفتم چه گویم.

بر حالت من رحمت آورد و به ده دینار از قیدم خلاص کرد و با خود به حلب برد و دختری که داشت به نکاح من درآورد به کابین^† صد دینار. مدتی برآمد بدخوی ستیزه روی نافرمان بود زبان درازی کردن گرفت و عیش مرا منغّص^† داشتن


زن بد در سرای مرد نکو		هم درین عالمست دوزخ او
زینهار از قرین بد زنهار		وَ قِنا رَبَنا عذابَ النّار

باری زبان تعنّت^† دراز کرده همی‌گفت تو آن نیستی که پدر من ترا از فرنگ بازخرید گفتم بلی من آنم که به ده دینار از قید فرنگم بازخرید وبه صد دینار به دست تو گرفتار کرد.

یکی از پادشاهان عابدی را پرسید که عیالان داشت اوقات عزیز چگونه می‌گذرد گفت همه شب در مناجات و سحر در دعای حاجات و همه روز در بند اخراجات.

ملک را مضمون اشارت عابد معلوم گشت فرمود تا وجه کفاف^† وی معین دارند و بار عیال از دل او برخیزد.


ای گرفتار پای بند عیال		دیگر آسودگی مبند خیال
غم فرزند و نان و جامه و قوت		بازت آرد ز سیر در ملکوت^†


همه روز اتفاق می‌سازم		که به شب با خدای پردازم
شب چو عقد نماز می‌بندم		چه خورد بامداد فرزندم

یکی از متعبّدان^† در بیشه زندگانی کردی و برگ درختان خوردی پادشاهی به حکم زیارت به نزدیک وی رفت و گفت اگر مصلحت بینی به شهر اندر برای تو مقامی بسازم که فراغ عبادت از این به دست دهد و دیگران هم به برکت انفاس شما مستفید گردند و به صلاح اعمال شما اقتدا کنند، زاهد را این سخن قبول نیامد و روی برتافت.

یکی از وزیران گفتش پاس خاطر ملک را روا باشد که چند روزی به شهر اندر آیی و کیفیت مکان معلوم کنی پس اگر صفای وقت عزیزان را از صحبت اغیار کدورتی باشد اختیار باقیست. آورده‌اند که عابد به شهر اندر آمد و بستان سرای خاص ملک را به دو پرداختند مقامی دلگشای روان آسای

ملک در حال کنیزکی خوبروی پیش فرستاد


از این مه پاره‌ای عابد فریبی		ملایک صورتی طاوس زیبی
که بعد از دیدنش صورت نبندد		وجود پارسایان را شکیبی

همچنین در عقبش غلامی بدیع الجمال لطیف الاعتدال


هَلکَ الناسُ حَولَهُ عطشاً		وَ هْوَ ساق یَری وَ لا یَسقی^†
دیده از دیدنش نگشتی سیر		همچنان کز فرات مستسقی^†

عابد طعام‌های لذیذ خوردن گرفت و کسوت‌های لطیف پوشیدن و از فواکه^† و مشموم^† و حلاوات تمتّع یافتن و در جمال غلام و کنیزک نظر کردن و خردمندان گفته‌اند زلف خوبان زنجیر پای عقلست و دام مرغ زیرک


در سر کار تو کردم دل و دین با همه دانش		مرغ زیرک به حقیقت منم امروز و تو دامی

فی الجمله دولت وقت مجموع به روز زوال آمد و چنان‌که شاعر گوید


هر که هست از فقیه و پیر و مرید		وز زبان آوران پاک‌نفس
چون به دنیای دون فرود اید		به عسل در بماند پای مگس

بار دیگر ملک به دیدن او رغبت کرد عابد را دید از هیئت نخستین بگردیده و سرخ و سپید برآمده و فربه شده و بر بالش دیبا تکیه زده و غلام پری پیکر به مروحه طاوسی^† بالای سر ایستاده بر سلامت حالش شادمانی کرد و از هر دری سخن گفتند تا ملک به انجام سخن گفت چنین که من این هر دو طایفه را دوست دارم در جهان کس ندارد یکی علما و دیگر زهاد را. وزیر فیلسوف^† جهاندیده حاذق که با او بود گفت یا خداوند شرط دوستی آن است که با هر دو طایفه نکویی کنی عالمان را زر بده تا دیگر بخوانند و زاهدان را چیزی مده تا زاهد بمانند.


خاتون خوب صورت پاکیزه روی را		نقش و نگار و خاتم پیروزه گو مباش
درویش نیک سیرت پاکیزه خوی را		نان رباط و لقمه دریوزه گو مباش


تا مرا هست و دیگرم باید		گر نخوانند زاهدم شاید

مطابق این سخن پادشاهی را مهمی پیش آمد گفت اگر این حالت به مراد من بر آید چندین درم دهم زاهدان را چون حاجتش برآمد و تشویش خاطرش برفت وفای نذرش به وجود شرط لازم آمد یکی را از بندگان خاص کیسه درم داد تا صرف کند بر زاهدان. گویند غلامی عاقل هشیار بود همه روز بگردید و شبانگه بازآمد و درم‌ها بوسه داد و پیش ملک بنهاد و گفت زاهدان را چندان که گردیدم نیافتم.

گفت این چه حکایتست آنچه من دانم درین ملک چهار صد زاهدست گفت ای خداوند جهان آنکه زاهدست نمی‌ستاند و آنکه می‌ستاند زاهد نیست. ملک بخندید و ندیمان را گفت چندان که مرا در حق خداپرستان ارادتست و اقرار مرین شوخ‌دیده را عداوتست و انکار و حق به جانب اوست


زاهد که درم گرفت و دینار		زاهدتر از او یکی به دست آر

یکی را از علمای راسخ پرسیدند چه گویی در نان وقف گفت اگر نان از بهر جمعیت خاطر می‌ستاند حلالست و اگر جمع از بهر نان می‌نشیند حرام


نان از برای کنج عبادت گرفته‌اند		صاحبدلان نه کنج عبادت برای نان

درویشی به مقامی درآمد که صاحب آن بقعه کریم النفس بود طایفه اهل فضل و بلاغت در صحبت او هر یکی بذله و لطیفه همی‌گفتند درویش راه بیابان کرده بود و مانده و چیزی نخورده یکی از آن میان به طریق ظرافت گفت ترا هم چیزی بباید گفت گفت مرا چون دیگران فضل و ادبی نیست و چیزی نخوانده‌ام به یک بیت از من قناعت کنید همگان به رغبت گفتند بگوی گفت


من گرسنه در برابرم سفره نان		همچون عزبم بر در حمام زنان

یاران نهایت عجز او بدانستند و سفره پیش آوردند صاحب دعوت گفت ای یار زمانی توقف کن که پرستارانم کوفته بریان می‌سازند درویش سر برآورد و گفت


کوفته بر سفره من گو مباش		گرسنه را نان تهی کوفته است

مریدی گفت پیر را چه کنم کز خلایق برنج اندرم از بس که به زیارت من همی‌آیند و اوقات مرا از تردّد ایشان تشویش می‌باشد گفت هر چه درویشانند مر ایشان را وامی بده و آنچه توانگرانند از ایشان چیزی بخواه که دیگر یکی گرد تو نگردند


گر گدا پیشرو لشکر اسلام بود		کافر از بیم توقع برود تا در چین

فقیهی پدر را گفت هیچ ازین سخنان رنگین دلاویز متکلمان در من اثر نمی‌کند به حکم آن که نمی‌بینم مر ایشان را فعلی موافق گفتار

اَتَأمُرونَ الناسَ بِالبِرِّ وَ تَنْسَونَ اَنفُسَکُم^†


عالم که کامرانی و تن‌پروری کند		او خویشتن گمست که را رهبری کند

پدر گفت ای پسر به مجرد خیال باطل نشاید روی از تربیت ناصحان^†بگردانیدن و علما را به ضلالت منسوب کردن و در طلب عالم معصوم از فواید علم محروم ماندن همچو نابینایی که شبی در وحل^† افتاده بود و می‌گفت آخر یکی از مسلمانان چراغی فرا راه من دارید زنی فارجه بشنید و گفت تو که چراغ نبینی به چراغ چه بینی. همچنین مجلس وعظ چو کلبه بزّازست آنجا تا نقدی ندهی بضاعتی نستانی و اینجا تا ارادتی نیاری سعادتی نبری


گفت عالم به گوش جان بشنو		ور نماند بگفتنش کردار
باطلست آنچه مدّعی گوید		خفته را خفته کی کند بیدار
مرد باید که گیرد اندر گوش		ور نوشته است پند بر دیوار
صاحبدلی به مدرسه آمد ز خانقاه^†		بشکست عهد صحبت اهل طریق را
گفتم میان عالم و عابد چه فرق بود		تا اختیار کردی از آن این فریق را
گفت آن گلیم خویش بدر می‌برد ز موج		وین جهد می‌کند که بگیرد غریق را

یکی بر سر راهی مست خفته بود و زمام اختیار از دست رفته عابدی بر وی گذر کرد و در آن حالت مستقبح او نظر کرد جوان از خواب مستی سر برآورد و گفت

اذا مَرّوا بِاللغو مَرّوا کراماً ^†. ^†.

یکی از صاحبدلان زور آزمایی را دید به هم برآمده و کف بر دماغ انداخته گفت این را چه حالت است گفتند فلان دشنام دادش گفت این فرومایه هزار من سنگ برمی‌دارد و طاقت سخنی نمیآرد


گرت از دست بر اید دهنی شیرین کن		مردی آن نیست که مشتی بزنی بر دهنی
بنی آدم سرشت از خاک دارد		اگر خاکی نباشد آدمی نیست

بزرگی را پرسیدم از سیرت اخوان صفا گفت کمینه^† آن که مراد خاطر یاران بر مصالح خویش مقدّم دارد و حکما گفته‌اند برادر که در بند خویشست نه برادر و نه خویشست

^† دل در کسی مبند که دل بسته تو نیست^†

یاد دارم که مدّعی درین بیت بر قول من اعتراض کرده بود و گفته حق تعالی در کتاب مجید از قطع رحم نهی کرده است و به مودت ذی القربی فرموده و این چه تو گفتی مناقض آن است گفتم غلط کردی که موافق قرآن است

و اِن جاهَداکَ عَلی اَن تُشْرِکَ بی ما لَیْسَ لَکَ به عِلمٌ فلا تَطِعْهما^†


پیرمردی لطیف در بغداد		دخترک را به کفشدوزی داد
مردک سنگدل چنان بگزید		لب دختر که خون از او بچکید
بامدادان پدر چنان دیدش		پیش داماد رفت و پرسیدش
ای فرومایه این چه دندان است؟		چند خایی^† لبش؟ نه انبان است
بمزاحمت^† نگفتم این گفتار		هزل بگذار و جِد از او بردار
خوی بد در طبیعتی که نشست		ندهد جز به وقت مرگ از دست

آورده‌اند که فقیهی دختری داشت به‌غایت زشت به جای زنان رسیده و با وجود جهاز و نعمت کسی در مناکحت او رغبت نمی‌نمود


زشت باشد دیبقی^† و دیبا		که بود بر عروس نازیبا

فی الجمله بحکم ضرورت عقد نکاحش با ضریری^† ببستند. آورده‌اند که حکیمی در آن تاریخ از سر ندیب^† آمده بود که دیده نابینا روشن همی‌کرد فقیه را گفتند داماد را چرا علاج نکنی گفت ترسم که بینا شود و دخترم را طلاق دهد شوی زن زشت‌روی، نابینا به.

پادشاهی به دیده استحقار در طایفه درویشان نظر کرد یکی زان میانه فراست به جای آورد و گفت ای ملک ما درین دنیا به جیش از تو کمتریم و به عیش خوشتر و به مرگ برابر و به قیامت بهتر


در آن ساعت که خواهند این و آن مرد		نخواهند از جهان بیش از کفن برد
نه آنکه بر در دعوی نشیند از خلقی		وگر خلاف کنندش به جنگ برخیزد

طریق درویشان ذکرست و شکر و خدمت و طاعت و ایثار^† و قناعت و توحید و توکل و تسلیم و تحمل.

هر که بدین صفتها که گفتم موصوفست به حقیقت درویشست و گر در قباست

اما هرزه گردی بی نماز هوا پرست هوس باز که روزها به شب آرد در بند شهوت و شبها روز کند در خواب غفلت و بخورد هر چه در میان آید و بگوید هر چه بر زبان آید رندست و گر در عباست


پرده هفت رنگ در مگذار		تو که در خانه بوریا داری


دیدم گل تازه چند دسته		بر گنبدی از گیاه رسته
بگریست گیاه و گفت خاموش		صحبت نکند کرم فراموش
من بنده حضرت کریمم		پرورده نعمت قدیمم
با آن که بضاعتی ندارم		سر مایه طاعتی ندارم
رسمست که مالکان تحریر^†		آزاد کنند بنده پیر
ای بار^† خدای عالم آرای		بر بنده پیر خود ببخشای
بدبخت کسی که سر بتابد		زین در که دری دگر بیابد

حکیمی را پرسیدند از سخاوت و شجاعت کدام بهتر است گفت آن که را سخاوتست به شجاعت حاجت نیست


زکوة مال بدر کن که فضله رز را		چو باغبان بزند بیشتر دهد انگور

چه دانند مردم که در جامه کیست

نویسنده داند که در نامه چیست

صورت حال عارفان دلق^† است

این قدر بس چو روی در خلق است

در قژا کند^† مرد باید بود

بر مخنث سلاح جنگ چه سود

^ بسیار ستمگر
^ بسیار نادان
^ تکیه و پشت گرمی
^ گدائی
^ با من رفتار کن آنچه تو سزاوار آنی.
^ از بزرگان و مشایخ عرفا.
^ سنگ ریزه
^ چابک و چالاک
^ اگر سوار چهارپایان نیستم سعی می‌کنم که غاشیه و زین پوش شما را بر دوش خود حمل کنم.
^ لباس کهنه متعلّق درویشان.
^ جامه آکنده به ابریشم خام که در روز جنگ می‌پوشیدند و شمشیر به آن کارگر نیست.
^ آفتابه
^ صندوقچه جواهر
^ سلامت از بلاد آفت در تنهائیست.
^ آلوده و کثیف کند
^ بی‌ادب
^ حوض آب
^ گودالی که آب حمّامها و مطبخ‌ها بدانجا رود.
^ عرب صحرانشین و بیابانی.
^ سیم ناسره و قلب
^ حریص
^ قرآن
^ اداء کردن
^ بدگوئی
^ خود بینی و خودپسندی
^ از گزند محفوظ باشی ای که نیکوئی‌های مرا می‌شماری ظاهر حال من نیست که بینی و باطن مرا نداسته که چیست و بهتر آن بود که گفته می‌شد (کفیتُ الاذی) اذیّت کردن تو مرا بس و کافیست.
^ نام محلّی در شام.
^ نام برکه‌ای بوده در جامع دمشق
^ مرا با خداوند متعال وقتی است که در آن هیچ فرشته مقرّب و نبیّ مرسل راه نمی‌یابد و دخالت ندارد.
^ مشاهده و مکاشفه نیکان و اولیای حق میان ظهور و خفا است یعنی دائم بر یک حال نیستند گاهی صاحب کرامات و خارق عادات و گاهی مانند سایر مردم باشند.
^ جهنده
^ بالا خانه
^ ما به بنده از رگ ورید نزدیکتریم.
^ طعام و شراب
^ هت
^ شتر خراسانی
^ دزد راهزن
^ نام درختی خاردار.
^ فقیر مالک چیزی نیست.
^ منازل دوزخ
^
^ لباس وصله کرده
^ مخفّف تاتاری که نام قومی است از ترکستان بیشتر سپاهیان مغول از ایشان بود.
^ نام یکی از منازل نزدیک مکّه معظّمه است که در آنجا درخت خرما و تاک بوده.
^ پاره و اندکی
^ کسی را نیکو حال کردن.
^ کنیّت محدّث معروف که مذهب حنبلی داشت.
^ به سوی آواز سرودها به سبب خوبی و پاکیزگی آن برانگیخته می‌شویم در اغب می‌کردیم ولی تو آوازه خوان و سراینده هستی که اگر خاموش شوی خوشحال می‌شویم.
^ خرده و پاره زر و سیم
^ دایره - نام یکی از آلات طرب.
^ شوخی و خوش طبعی
^ کارهای نهی شده
^ زشتی‌ها
^ نیکی‌ها
^ بی‌اعتماد و بی‌اعتبار
^ قورباغه
^ قبیله
^ کلیدها - جمع مفتاح
^ جمع قلعه
^ همانا با هر سختی و رنج راحت و آسانی باشد.
^ گوارا و خوش طعم و لذیذ.
^ نام یکی از صحابه پیامبر (ص)
^ نام بیابانی در بیت المقدّس
^ نام شهری از نواحی شام
^ نام شهری از ولایت شام.
^ مهر زن
^ شکسته و تیره
^ عیب جویی و بدگویی
^ خرجی
^ عالم معنی و ارواح و فرشتگان
^ بسیار عبادت کنندگان.
^ شاخهائیکه بر آن گل انار بود گفتی بر درخت سبز آتش آویخته شده.
^ مردم در پیرامون وی از تشنگی هلاک می‌شدند در صورتی که او ساقی است که می‌بیند و تشنگان را آب نمی‌دهد.
^ کسی به به مرض استسقاء مبتلا شود و آن مرضی است که بیمار هر چند آب خورد سیراب نشود.
^ میوه‌ها
^ بوئیدنی
^ بادبزنی که از پر طاووس است.
^ دوستدار حکمت
^ آیا مردم را به احسان و نیکی امر می‌کنید و خویشتن را فراموش می‌کنید.
^ خیر خواهان
^ گل ولای
^ عبادتگاه درویشان و مشایخ ایشان - معرّب خانگاه.
^ چون به کار زشتی گذر کنید کریمانه از آنجا بگذرید.
^ چون گناهکاری را دیدی عیب پوش و بردبار باش - ای که کار بیهوده مرا زشت می‌شماری چرا کریمانه و جوانمردانه گذر نمی‌کنی.
^ همقطاران یک خواجه
^ کمترین و کوچک‌ترین
^ مخفف بایست.
^ منسوب و وابسته کسی نباش که با تو دوست نباشد.
^ هرگاه پدر و مادر بکوشند و ترا بر آن دارند چیزی را که بدان علم نداری با من شریک کنی ایشان را فرمان‌بر.
^ گزیدن
^ شوخی کردن
^ نوعی پارچه ابریشمی منسوب به دهیق از قراء مصر.
^ نابینا
^ نام شهری است از جزیره سیلان واقع در جنوب هندوستان.
^ برگزیدن و دیگری را بر خود ترجیح دادن.
^ بنده آزاد کردن
^ بزرگ
^ شفاعتگر، میانجی‌گر، واسطه
^ سیه‌اندرون، سیاه‌دل
^ حیف، مایهٔ‌افسوس
^ گدا، مسکین

@@ خط ۱۷۳: / خط ۱۷۳: @@
 {{شعر}}
-{{ب۲|م۱=''چون به سختی در بمانی تن به عجز اندر مده''|م۲=''دشمنان را پوست بر کن دوستان را پوستین''}}
+{{ب۲|م۱=''چون به سختی در بمانی تن به عجز اندر مده''|م۲=''دوستان را پوست بر کن دشمنان را پوستین''}}
 {{پایان شعر}}