رباعیات خیام

'

رباعیات خیام از خیام

'

برگرفته از کتاب‌خانهٔ دیجیتال ری‌را

برخیز و بیا بتا برای دل ما		حل کن به جمال خویشتن مشکل ما
یک کوزه شراب تا بهم نوش کنیم		زان پیش که کوزه‌ها کنند از گل ما

***

چون عهده نمی‌شود کسی فردا را		حالی خوش کن تو این دل شیدا را
می نوش بماهتاب ای ماه که ماه		بسیار بتابد و نیابد ما را

***

قرآن که مهین کلام خوانند آن را		گه گاه نه بر دوام خوانند آن را
بر گرد پیاله آیتی هست مقیم		کاندر همه جا مدام خوانند آن را

***

گر می نخوری طعنه مزن مستانرا		بنیاد مکن تو حیله و دستانرا
تو غره بدان مشو که می مینخوری		صد لقمه خوری که می غلام‌ست آنرا

***

هر چند که رنگ و بوی زیباست مرا		چون لاله رخ و چو سرو بالاست مرا
معلوم نشد که در طربخانه خاک		نقاش ازل بهر چه آراست مرا

***

ماییم و می و مطرب و این کنج خراب		جان و دل و جام و جامه در رهن شراب
فارغ ز امید رحمت و بیم عذاب		آزاد ز خاک و باد و از آتش و آب

***

آن قصر که جمشید در او جام گرفت		آهو بچه کرد و شیر آرام گرفت
بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر		دیدی که چگونه گور بهرام گرفت

***

ابر آمد و باز بر سر سبزه گریست		بی باده ارغوان نمیباید زیست
این سبزه که امروز تماشاگه ماست		تا سبزه خاک ما تماشاگه کیست

***

اکنون که گل سعادتت پربار است		دست تو ز جام می چرا بیکار است
می‌خور که زمانه دشمنی غدار است		دریافتن روز چنین دشوار است

***

امروز ترا دسترس فردا نیست		و اندیشه فردات بجز سودا نیست
ضایع مکن این دم ار دلت شیدا نیست		کاین باقی عمر را بها پیدا نیست

***

ای آمده از عالم روحانی تفت		حیران شده در پنج و چهار و شش و هفت
می نوش ندانی ز کجا آمده‌ای		خوش باش ندانی بکجا خواهی رفت

***

ای چرخ فلک خرابی از کینه تست		بیدادگری شیوه دیرینه تست
ای خاک اگر سینه تو بشکافند		بس گوهر قیمتی که در سینه تست

***

ایدل چو زمانه می‌کند غمناکت		ناگه برود ز تن روان پاکت
بر سبزه نشین و خوش بزی روزی چند		زان پیش که سبزه بردمد از خاکت

***

این بحر وجود آمده بیرون ز نهفت		کس نیست که این گوهر تحقیق نسفت
هر کس سخنی از سر سودا گفتند		ز آنروی که هست کس نمیداند گفت

***

این کوزه چو من عاشق زاری بوده است		در بند سر زلف نگاری بوده‌ست
این دسته که بر گردن او می‌بینی		دستی‌ست که برگردن یاری بوده‌ست

***

این کوزه که آبخواره مزدوری است		از دیده شاهست و دل دستوری است
هر کاسه می که بر کف مخموری است		از عارض مستی و لب مستوری است

***

این کهنه رباط را که عالم نام است		و آرامگه ابلق صبح و شام است
بزمی‌ست که وامانده صد جمشید است		قصریست که تکیه‌گاه صد بهرام است

***

این یک دو سه روز نوبت عمر گذشت		چون آب بجویبار و چون باد بدشت
هرگز غم دو روز مرا یاد نگشت		روزیکه نیامده‌ست و روزیکه گذشت

***

بر چهره گل نسیم نوروز خوش است		در صحن چمن روی دلفروز خوش است
از دی که گذشت هر چه گویی خوش نیست		خوش باش و ز دی مگو که امروز خوش است

***

پیش از من و تو لیل و نهاری بوده است		گردنده فلک نیز بکاری بوده است
هرجا که قدم نهی تو بر روی زمین		آن مردمک چشم‌نگاری بوده است

***

تا چند زنم بروی دریاها خشت		بیزار شدم ز بت‌پرستان کنشت
خیام که گفت دوزخی خواهد بود		که رفت بدوزخ و که آمد ز بهشت

***

ترکیب پیاله‌ای که درهم پیوست		بشکستن آن روا نمیدارد مست
چندین سر و پای نازنین از سر و دست		از مهر که پیوست و به کین که شکست

***

ترکیب طبایع چون بکام تو دمی است		رو شاد بزی اگرچه برتو ستمی است
با اهل خرد باش که اصل تن تو		گردی و نسیمی و غباری و دمی است

***

چون ابر به نوروز رخ لاله بشست		برخیز و بجام باده کن عزم درست
کاین سبزه که امروز تماشاگه ماست		فردا همه از خاک تو برخواهد رست

***

چون بلبل مست راه در بستان یافت		روی گل و جام باده را خندان یافت
آمد به زبان حال در گوشم گفت		دریاب که عمر رفته را نتوان یافت

***

چون چرخ بکام یک خردمند نگشت		خواهی تو فلک هفت شمر خواهی هشت
چون باید مرد و آرزوها همه هشت		چه مور خورد بگور و چه گرگ بدشت

***

چون لاله بنوروز قدح گیر بدست		با لاله رخی اگر ترا فرصت هست
می نوش بخرمی که این چرخ کهن		ناگاه ترا چون خاک گرداند پست

***

چون نیست حقیقت و یقین اندر دست		نتوان به امید شک همه عمر نشست
هان تا ننهیم جام می از کف دست		در بی خبری مرد چه هشیار و چه مست

***

چون نیست ز هر چه هست جز باد بدست		چون هست بهرچه هست نقصان و شکست
انگار که هرچه هست در عالم نیست		پندار که هرچه نیست در عالم هست

***

خاکی که بزیر پای هر نادانی است		کف صنمی و چهره‌ی جانانی است
هر خشت که بر کنگره ایوانی است		انگشت وزیر یا لب سلطانی است

***

دارنده چو ترکیب طبایع آراست		از بهر چه او فکندش اندر کم و کاست
گر نیک آمد شکستن از بهر چه بود		ورنیک نیامد این صور عیب کراست

***

در پرده اسرار کسی را ره نیست		زین تعبیه جان هیچکس آگه نیست
جز در دل خاک هیچ منزلگه نیست		می خور که چنین فسانه‌ها کوته نیست

***

در خواب بدم مرا خردمندی گفت		کز خواب کسی را گل شادی نشکفت
کاری چکنی که با اجل باشد جفت		می خور که بزیر خاک میباید خفت

***

در دایره‌ای که آمد و رفتن ماست		او را نه بدایت نه نهایت پیداست
کس می نزند دمی در این معنی راست		کاین آمدن از کجا و رفتن بکجاست

***

در فصل بهار اگر بتی حور سرشت		یک ساغر می دهد مرا بر لب کشت
هرچند بنزد عامه این باشد زشت		سگ به زمن ار برم دگر نام بهشت

***

دریاب که از روح جدا خواهی رفت		در پرده اسرار فنا خواهی رفت
می نوش ندانی از کجا آمده‌ای		خوش باش ندانی به کجا خواهی رفت

***

ساقی گل و سبزه بس طربناک شده‌ست		دریاب که هفته دگر خاک شده‌ست
می نوش و گلی بچین که تا درنگری		گل خاک شده‌ست و سبزه خاشاک شده‌ست

***

عمریست مرا تیره و کاریست نه راست		محنت همه افزوده و راحت کم و کاست
شکر ایزد را که آنچه اسباب بلاست		ما را ز کس دگر نمیباید خواست

***

فصل گل و طرف جویبار و لب کشت		با یک دو سه اهل و لعبتی حور سرشت
پیش آر قدح که باده نوشان صبوح		آسوده ز مسجدند و فارغ ز کنشت

***

گر شاخ بقا ز بیخ بختت رست است		ور بر تن تو عمر لباسی چست است
در خیمه تن که سایبانی‌ست ترا		هان تکیه مکن که چارمیخش سست است

***

گویند کسان بهشت با حور خوش است		من میگویم که آب انگور خوش است
این نقد بگیر و دست از آن نسیه بدار		کاواز دهل شنیدن از دور خوش است

***

گویند مرا که دوزخی باشد مست		قولیست خلاف دل در آن نتوان بست
گر عاشق و میخواره بدوزخ باشند		فردا بینی بهشت همچون کف دست

***

من هیچ ندانم که مرا آنکه سرشت		از اهل بهشت کرد یا دوزخ زشت
جامی و بتی و بربطی بر لب کشت		این هر سه مرا نقد و ترا نسیه بهشت

***

مهتاب بنور دامن شب بشکافت		می نوش دمی بهتر از این نتوان یافت
خوش باش و میندیش که مهتاب بسی		اندر سر خاک یک بیک خواهد تافت

***

می خوردن و شاد بودن آیین منست		فارغ بودن ز کفر و دین دین منست
گفتم به عروس دهر کابین تو چیست		گفتا دل خرم تو کابین منست

***

می لعل مذابست و صراحی کان است		جسم است پیاله و شرابش جان است
آن جام بلورین که ز می خندان است		اشکی است که خون دل درو پنهان است

***

می نوش که عمر جاودانی اینست		خود حاصلت از دور جوانی اینست
هنگام گل و باده و یاران سرمست		خوش باش دمی که زندگانی اینست

***

نیکی و بدی که در نهاد بشر است		شادی و غمی که در قضا و قدر است
با چرخ مکن حواله کاندر ره عقل		چرخ از تو هزار بار بیچاره‌تر است

***

در هر دشتی که لاله‌زاری بوده‌ست		از سرخی خون شهریاری بوده‌ست
هر شاخ بنفشه کز زمین میروید		خالی است که بر رخ نگاری بوده‌ست

***

هر ذره که در خاک زمینی بوده است		پیش از من و تو تاج و نگینی بوده است
گرد از رخ نازنین به آزرم فشان		کانهم رخ خوب نازنینی بوده است

***

هر سبزه که برکنار جوئی رسته است		گویی ز لب فرشته خویی رسته است
پا بر سر سبزه تا بخواری ننهی		کان سبزه ز خاک لاله رویی رسته است

***

یک جرعه می ز ملک کاووس به است		از تخت قباد و ملکت طوس به است
هر ناله که رندی به سحرگاه زند		از طاعت زاهدان سالوس به است

***

چون عمر بسر رسد چه بغداد و چه بلخ		پیمانه که پر شود چه شیرین و چه تلخ
می نوش که بعد از من و تو ماه بسی		از سلخ به غره آید از غره به سلخ

***

آنانکه محیط فضل و آداب شدند		در جمع کمال شمع اصحاب شدند
ره زین شب تاریک نبردند برون		گفتند فسانه‌ای و در خواب شدند

***

آن را که به صحرای علل تاخته‌اند		بی او همه کارها بپرداخته‌اند
امروز بهانه‌ای در انداخته‌اند		فردا همه آن بود که در ساخته‌اند

***

آنها که کهن شدند و اینها که نوند		هر کس بمراد خویش یک تک بدوند
این کهنه جهان بکس نماند باقی		رفتند و رویم دیگر آیند و روند

***

آنکس که زمین و چرخ و افلاک نهاد		بس داغ که او بر دل غمناک نهاد
بسیار لب چو لعل و زلفین چو مشک		در طبل زمین و حقه خاک نهاد

***

آرند یکی و دیگری بربایند		بر هیچ کسی راز همی نگشایند
ما را ز قضا جز این قدر ننمایند		پیمانه عمر ما است می‌پیمایند

***

اجرام که ساکنان این ایوانند		اسباب تردد خردمندانند
هان تاسر رشته خرد گم نکنی		کانان که مدبرند سرگردانند

***

از آمدنم نبود گردون را سود		وز رفتن من جلال و جاهش نفزود
وز هیچ کسی نیز دو گوشم نشنود		کاین آمدن و رفتنم از بهر چه بود

***

از رنج کشیدن آدمی حر گردد		قطره چو کشد حبس صدف در گردد
گر مال نماند سر بماناد بجای		پیمانه چو شد تهی دگر پر گردد

***

افسوس که سرمایه ز کف بیرون شد		در پای اجل بسی جگرها خون شد
کس نامد از آن جهان که پرسم از وی		کاحوال مسافران عالم چون شد

***

افسوس که نامه جوانی طی شد		و آن تازه بهار زندگانی دی شد
آن مرغ طرب که نام او بود شباب		افسوس ندانم که کی آمد کی شد

***

ای بس که نباشیم و جهان خواهد بود		نی نام زما و نی‌نشان خواهد بود
زین پیش نبودیم و نبد هیچ خلل		زین پس چو نباشیم همان خواهد بود

***

این عقل که در ره سعادت پوید		روزی صد بار خود ترا می‌گوید
دریاب تو این یکدم وقتت که نی		آن تره که بدروند و دیگر روید

***

این قافله عمر عجب میگذرد		دریاب دمی که با طرب میگذرد
ساقی غم فردای حریفان چه خوری		پیش آر پیاله را که شب میگذرد

***

بر پشت من از زمانه تو میاید		وز من همه کار نانکو میاید
جان عزم رحیل کرد و گفتم بمرو		گفتا چکنم خانه فرو میاید

***

بر چرخ فلک هیچ کسی چیر نشد		وز خوردن آدمی زمین سیر نشد
مغرور بدانی که نخورده‌ست ترا		تعجیل مکن هم بخورد دیر نشد

***

بر چشم تو عالم ارچه می‌آرایند		مگرای بدان که عاقلان نگرایند
بسیار چو تو روند و بسیار آیند		بربای نصیب خویش کت بربایند

***

بر من قلم قضا چو بی من رانند		پس نیک و بدش ز من چرا میدانند
دی بی من و امروز چو دی بی من و تو		فردا به چه حجتم به داور خوانند

***

تا چند اسیر رنگ و بو خواهی شد		چند از پی هر زشت و نکو خواهی شد
گر چشمه زمزمی و گر آب حیات		آخر به دل خاک فرو خواهی شد

***

تا راه قلندری نپویی نشود		رخساره بخون دل نشویی نشود
سودا چه پزی تا که چو دلسوختگان		آزاد به ترک خود نگویی نشود

***

تا زهره و مه در آسمان گشت پدید		بهتر ز می ناب کسی هیچ ندید
من در عجبم ز میفروشان کایشان		به زانکه فروشند چه خواهند خرید

***

چون روزی و عمر بیش و کم نتوان کرد		دل را به کم و بیش دژم نتوان کرد
کار من و تو چنانکه رای من و تست		از موم بدست خویش هم نتوان کرد

***

حیی که بقدرت سر و رو می‌سازد		همواره هم او کار عدو می‌سازد
گویند قرابه گر مسلمان نبود		او را تو چه گویی که کدو می‌سازد

***

در دهر چو آواز گل تازه دهند		فرمای بتا که می به اندازه دهند
از حور و قصور و ز بهشت و دوزخ		فارغ بنشین که آن هر آوازه دهند

***

در دهر هر آن که نیم نانی دارد		از بهر نشست آشیانی دارد
نه خادم کس بود نه مخدوم کسی		گو شاد بزی که خوش جهانی دارد

***

دهقان قضا بسی چو ما کشت و درود		غم خوردن بیهوده نمیدارد سود
پر کن قدح می به کفم درنه زود		تا باز خورم که بودنیها همه بود

***

روزیست خوش و هوا نه گرم است و نه سرد		ابر از رخ گلزار همی شوید گرد
بلبل به زبان پهلوی با گل زرد		فریاد همی کند که می باید خورد

***

زان پیش که بر سرت شبیخون آرند		فرمای که تا باده گلگون آرند
تو زر نی ای غافل نادان که ترا		در خاک نهند و باز بیرون آرند

***

عمرت تا کی به خودپرستی گذرد		یا در پی نیستی و هستی گذرد
می نوش که عمریکه اجل در پی اوست		آن به که به خواب یا به مستی گذرد

***

کس مشکل اسرار اجل را نگشاد		کس یک قدم از دایره بیرون ننهاد
من می‌نگرم ز مبتدی تا استاد		عجز است به دست هر که از مادر زاد

***

کم کن طمع از جهان و میزی خرسند		از نیک و بد زمانه بگسل پیوند
می در کف و زلف دلبری گیر که زود		هم بگذرد و نماند این روزی چند

***

گرچه غم و رنج من درازی دارد		عیش و طرب تو سرفرازی دارد
بر هر دو مکن تکیه که دوران فلک		در پرده هزار گونه بازی دارد

***

گردون ز زمین هیچ گلی برنارد		کش نشکند و هم به زمین نسپارد
گر ابر چو آب خاک را بردارد		تا حشر همه خون عزیزان بارد

***

گر یک نفست ز زندگانی گذرد		مگذار که جز به شادمانی گذرد
هشدار که سرمایه سودای جهان		عمرست چنان کش گذرانی گذرد

***

گویند بهشت و حورعین خواهد بود		آنجا می و شیر و انگبین خواهد بود
گر ما می و معشوق گزیدیم چه باک		چون عاقبت کار چنین خواهد بود

***

گویند بهشت و حور و کوثر باشد		جوی می و شیر و شهد و شکر باشد
پر کن قدح باده و بر دستم نه		نقدی ز هزار نسیه خوشتر باشد

***

گویند هر آن کسان که با پرهیزند		زانسان که بمیرند چنان برخیزند
ما با می و معشوقه از آنیم مدام		باشد که به حشرمان چنان انگیزند

***

می خور که ز دل کثرت و قلت ببرد		و اندیشه هفتاد و دو ملت ببرد
پرهیز مکن ز کیمیایی که از او		یک جرعه خوری هزار علت ببرد

***

هر راز که اندر دل دانا باشد		باید که نهفته‌تر ز عنقا باشد
کاندر صدف از نهفتگی گردد در		آن قطره که راز دل دریا باشد

***

هر صبح که روی لاله شبنم گیرد		بالای بنفشه در چمن خم گیرد
انصاف مرا ز غنچه خوش می‌آید		کو دامن خویشتن فراهم گیرد

***

هرگز دل من ز علم محروم نشد		کم ماند ز اسرار که معلوم نشد
هفتاد و دو سال فکر کردم شب و روز		معلومم شد که هیچ معلوم نشد

***

هم دانه امید به خرمن ماند		هم باغ و سرای بی تو و من ماند
سیم و زر خویش از درمی تا بجوی		با دوست بخور گر نه بدشمن ماند

***

یاران موافق همه از دست شدند		در پای اجل یکان یکان پست شدند
خوردیم ز یک شراب در مجلس عمر		دوری دو سه پیشتر ز ما مست شدند

***

یک جام شراب صد دل و دین ارزد		یک جرعه می مملکت چین ارزد
جز باده لعل نیست در روی زمین		تلخی که هزار جان شیرین ارزد

***

یک قطره آب بود با دریا شد		یک ذره خاک با زمین یکتا شد
آمد شدن تو اندرین عالم چیست		آمد مگسی پدید و ناپیدا شد

***

یک نان به دو روز اگر بود حاصل مرد		از کوزه شکسته‌ای دمی آبی سرد
مامور کم از خودی چرا باید بود		یا خدمت چون خودی چرا باید کرد

***

آن لعل در آبگینه ساده بیار		و آن محرم و مونس هر آزاده بیار
چون میدانی که مدت عالم خاک		باد است که زود بگذرد باده بیار

***

از بودنی ایدوست چه داری تیمار		وزفکرت بیهوده دل و جان افکار
خرم بزی و جهان بشادی گذران		تدبیر نه با تو کرده‌اند اول کار

***

افلاک که جز غم نفزایند دگر		ننهند بجا تا نربایند دگر
ناآمدگان اگر بدانند که ما		از دهر چه میکشیم نایند دگر

***

ایدل غم این جهان فرسوده مخور		بیهوده نی غمان بیهوده مخور
چون بوده گذشت و نیست نابوده پدید		خوش باش غم بوده و نابوده مخور

***

ایدل همه اسباب جهان خواسته گیر		باغ طربت به سبزه آراسته گیر
و آنگاه بر آن سبزه شبی چون شبنم		بنشسته و بامداد برخاسته گیر

***

این اهل قبور خاک گشتند و غبار		هر ذره ز هر ذره گرفتند کنار
آه این چه شراب است که تا روز شمار		بیخود شده و بی‌خبرند از همه کار

***

خشت سر خم ز ملکت جم خوشتر		بوی قدح از غذای مریم خوشتر
آه سحری ز سینه خماری		از ناله بوسعید و ادهم خوشتر

***

در دایره سپهر ناپیدا غور		جامی‌ست که جمله را چشانند بدور
نوبت چو به دور تو رسد آه مکن		می نوش به خوشدلی که دور است نه جور

***

دی کوزه‌گری بدیدم اندر بازار		بر پاره گلی لگد همی زد بسیار
و آن گل بزبان حال با او می‌گفت		من همچو تو بوده‌ام مرا نیکودار

***

ز آن می که حیات جاودانیست بخور		سرمایه لذت جوانی است بخور
سوزنده چو آتش است لیکن غم را		سازنده چو آب زندگانی است بخور

***

گر باده خوری تو با خردمندان خور		یا با صنمی لاله رخی خندان خور
بسیار مخور، ورد مکن، فاش مساز		اندک خور و گه گاه خور و پنهان خور

***

وقت سحر است خیز ای طرفه پسر		پر باده لعل کن بلورین ساغر
کاین یکدم عاریت در این گنج فنا		بسیار بجوئی و نیابی دیگر

***

از جمله رفتگان این راه دراز		باز آمده کیست تا بما گوید باز
پس بر سر این دو راهه‌ی آز و نیاز		تا هیچ نمانی که نمی‌آیی باز

***

ای پیر خردمند پگه‌تر برخیز		و آن کودک خاکبیز را بنگر تیز
پندش ده گو که نرم نرمک می‌بیز		مغز سر کیقباد و چشم پرویز

***

وقت سحر است خیز ای مایه ناز		نرمک نرمک باده خور و چنگ نواز
کانها که بجایند نپایند بسی		و آنها که شدند کس نمیاید باز

***

مرغی دیدم نشسته بر باره طوس		در پیش نهاده کله کیکاووس
با کله همی گفت که افسوس افسوس		کو بانگ جرسها و کجا ناله کوس

***

جامی است که عقل آفرین میزندش		صد بوسه ز مهر بر جبین میزندش
این کوزه‌گر دهر چنین جام لطیف		می‌سازد و باز بر زمین میزندش

***

خیام اگر ز باده مستی خوش باش		با ماهرخی اگر نشستی خوش باش
چون عاقبت کار جهان نیستی است		انگار که نیستی چو هستی خوش باش

***

در کارگه کوزه‌گری رفتم دوش		دیدم دو هزار کوزه گویا و خموش
ناگاه یکی کوزه برآورد خروش		کو کوزه‌گر و کوزه‌خر و کوزه فروش

***

ایام زمانه از کسی دارد ننگ		کو در غم ایام نشیند دلتنگ
می خور تو در آبگینه با ناله چنگ		زان پیش که آبگینه آید بر سنگ

***

از جرم گل سیاه تا اوج زحل		کردم همه مشکلات کلی را حل
بگشادم بندهای مشکل به حیل		هر بند گشاده شد بجز بند اجل

***

با سرو قدی تازه‌تر از خرمن گل		از دست منه جام می و دامن گل
زان پیش که ناگه شود از باد اجل		پیراهن عمر ما چو پیراهن گل

***

ای دوست بیا تا غم فردا نخوریم		وین یکدم عمر را غنیمت شمریم
فردا که ازین دیر فنا درگذریم		با هفت هزار سالگان سر بسریم

***

این چرخ فلک که ما در او حیرانیم		فانوس خیال از او مثالی دانیم
خورشید چراغداران و عالم فانوس		ما چون صوریم کاندر او حیرانیم

***

برخیز ز خواب تا شرابی بخوریم		زان پیش که از زمانه تابی بخوریم
کاین چرخ ستیزه روی ناگه روزی		چندان ندهد زمان که آبی بخوریم

***

برخیزم و عزم باده ناب کنم		رنگ رخ خود به رنگ عناب کنم
این عقل فضول پیشه را مشتی می		بر روی زنم چنانکه در خواب کنم

***

بر مفرش خاک خفتگان می‌بینم		در زیرزمین نهفتگان می‌بینم
چندانکه به صحرای عدم مینگرم		ناآمدگان و رفتگان می‌بینم

***

تا چند اسیر عقل هر روزه شویم		در دهر چه صد ساله چه یکروزه شویم
در ده تو بکاسه می از آن پیش که ما		در کارگه کوزه‌گران کوزه شویم

***

چون نیست مقام ما در این دهر مقیم		پس بی می و معشوق خطاییست عظیم
تا کی ز قدیم و محدث امیدم و بیم		چون من رفتم جهان چه محدث چه قدیم

***

خورشید به گل نهفت می‌نتوانم		و اسراز زمانه گفت می‌نتوانم
از بحر تفکرم برآورد خرد		دری که ز بیم سفت می‌نتوانم

***

دشمن به غلط گفت من فلسفیم		ایزد داند که آنچه او گفت نیم
لیکن چو در این غم آشیان آمده‌ام		آخر کم از آنکه من بدانم که کیم

***

ماییم که اصل شادی و کان غمیم		سرمایه‌ی دادیم و نهاد ستمیم
پستیم و بلندیم و کمالیم و کمیم		آئینه‌ی زنگ خورده و جام جمیم

***

من می نه ز بهر تنگدستی نخورم		یا از غم رسوایی و مستی نخورم
من می ز برای خوشدلی میخوردم		اکنون که تو بر دلم نشستی نخورم

***

من بی می ناب زیستن نتوانم		بی باده کشید بارتن نتوانم
من بنده آن دمم که ساقی گوید		یک جام دگر بگیر و من نتوانم

***

هر یک چندی یکی برآید که منم		با نعمت و با سیم و زر آید که منم
چون کارک او نظام گیرد روزی		ناگه اجل از کمین برآید که منم

***

ای مفتی شهر ز تو پر کارتریم		با این همه مستی ز تو هُشیار تریم
تو خون کسان خوري و ما خون رزان		انصاف بـده کـدام خونخوار تریم؟

***

یک چند بکودکی باستاد شدیم		یک چند به استادی خود شاد شدیم
پایان سخن شنو که ما را چه رسید		از خاک در آمدیم و بر باد شدیم

***

یک روز ز بند عالم آزاد نیم		یک دمزدن از وجود خود شاد نیم
شاگردی روزگار کردم بسیار		در کار جهان هنوز استاد نیم

***

از دی که گذشت هیچ ازو یاد مکن		فردا که نیامده ست فریاد مکن
برنامده و گذشته بنیاد مکن		حالی خوش باش و عمر بر باد مکن

***

ای دیده اگر کور نی گور ببین		وین عالم پر فتنه و پر شور ببین
شاهان و سران و سروران زیر گلند		روهای چو مه در دهن مور بین

***

برخیز و مخور غم جهان گذران		بنشین و دمی به شادمانی گذران
در طبع جهان اگر وفایی بودی		نوبت بتو خود نیامدی از دگران

***

چون حاصل آدمی در این شورستان		جز خوردن غصه نیست تا کندن جان
خرم دل آنکه زین جهان زود برفت		و آسوده کسی که خود نیامد به جهان

***

رفتم که در این منزل بیداد بدن		در دست نخواهد بر خنگ از باد بدن
آن را باید به مرگ من شاد بدن		کز دست اجل تواند آزاد بدن

***

رندی دیدم نشسته بر خنگ زمین		نه کفر و نه اسلام و نه دنیا و نه دین
نه حق نه حقیقت نه شریعت نه یقین		اندر دو جهان کرا بود زهره این

***

قانع به یک استخوان چو کرکس بودن		به ز آن که طفیل خوان ناکس بودن
با نان جوین خویش حقا که به است		کالوده و پالوده هر خس بودن

***

قومی متفکرند اندر ره دین		قومی به گمان فتاده در راه یقین
میترسم از آن که بانگ آید روزی		کای بیخبران راه نه آنست و نه این

***

گاویست در آسمان و نامش پروین		یک گاو دگر نهفته در زیر زمین
چشم خردت باز کن از روی یقین		زیر و زبر دو گاو مشتی خر بین

***

گر بر فلکم دست بدی چون یزدان		برداشتمی من این فلک را ز میان
از نو فلکی دگر چنان ساختمی		کازاده بکام دل رسیدی آسان

***

مشنو سخن از زمانه ساز آمدگان		می خواه مروق به طراز آمدگان
رفتند یکان یکان فراز آمدگان		کس می ندهد نشان ز بازآمدگان

***

می خوردن و گرد نیکوان گردیدن		به زانکه بزرق زاهدی ورزیدن
گر عاشق و مست دوزخی خواهد بود		پس روی بهشت کس نخواهد دیدن

***

نتوان دل شاد را به غم فرسودن		وقت خوش خود بسنگ محنت سودن
کس غیب چه داند که چه خواهد بودن		می باید و معشوق و به کام آسودن

***

آن قصر که با چرخ همیزد پهلو		بر درگه آن شهان نهادندی رو
دیدیم که بر کنگره‌اش فاخته‌ای		بنشسته همی گفت که کوکوکوکو

***

از آمدن و رفتن ما سودی کو		وز تار امید عمر ما پودی کو
چندین سروپای نازنینان جهان		می‌سوزد و خاک می‌شود دودی کو

***

از تن چو برفت جان پاک من و تو		خشتی دو نهند بر مغاک من و تو
و آنگاه برای خشت گور دگران		در کالبدی کشند خاک من و تو

***

می‌خور که فلک بهر هلاک من و تو		قصدی دارد بجان پاک من و تو
در سبزه نشین و می روشن میخور		کاین سبزه بسی دمد ز خاک من و تو

***

از هر چه بجر می است کوتاهی به		می هم ز کف بتان خرگاهی به
مستی و قلندری و گمراهی به		یک جرعه می ز ماه تا ماهی به

***

بنگر ز صبا دامن گل چاک شده		بلبل ز جمال گل طربناک شده
در سایه گل نشین که بسیار این گل		در خاک فرو ریزد و ما خاک شده

***

تا کی غم آن خورم که دارم یا نه		وین عمر به خوشدلی گذارم یا نه
پرکن قدح باده که معلومم نیست		کاین دم که فرو برم برآرم یا نه

***

یک جرعه می کهن ز ملکی نو به		وز هرچه نه می طریق بیرون شو به
در دست به از تخت فریدون صد بار		خشت سر خم ز ملک کیخسرو به

***

آن مایه ز دنیا که خوری یا پوشی		معذوری اگر در طلبش میکوشی
باقی همه رایگان نیرزد هشدار		تا عمر گرانبها بدان نفروشی

***

از آمدن بهار و از رفتن دی		اوراق وجود ما همی گردد طی
می خورد مخور اندوه که فرمود حکیم		غمهای جهان چو زهر و تریاقش می

***

از کوزه‌گری کوزه خریدم باری		آن کوزه سخن گفت ز هر اسراری
شاهی بودم که جام زرینم بود		اکنون شده‌ام کوزه هر خماری

***

ای آنکه نتیجه‌ی چهار و هفتی		وز هفت و چهار دایم اندر تفتی
می خور که هزار بار بیشت گفتم		باز آمدنت نیست چو رفتی رفتی

***

ایدل تو به اسرار معما نرسی		در نکته زیرکان دانا نرسی
اینجا به می لعل بهشتی می ساز		کانجا که بهشت است رسی یا نرسی

***

ای دوست حقیقت شنواز من سخنی		با باده لعل باش و با سیم تنی
کانکس که جهان کرد فراغت دارد		از سبلت چون تویی و ریش چو منی

***

ای کاش که جای آرمیدن بودی		یا این ره دور را رسیدن بودی
کاش از پی صد هزار سال از دل خاک		چون سبزه امید بر دمیدن بودی

***

بر سنگ زدم دوش سبوی کاشی		سرمست بدم که کردم این عیاشی
با من بزبان حال می گفت سبو		من چو تو بدم تو نیز چون من باشی

***

بر شاخ امید اگر بری یافتمی		هم رشته خویش را سری یافتمی
تا چند ز تنگنای زندان وجود		ای کاش سوی عدم دری یافتمی

***

بر گیر پیاله و سبو ای دلجوی		فارغ بنشین بکشتزار و لب جوی
بس شخص عزیز را که چرخ بدخوی		صد بار پیاله کرد و صد بار سبوی

***

پیری دیدم به خانه‌ی خماری		گفتم نکنی ز رفتگان اخباری
گفتا می خور که همچو ما بسیاری		رفتند و خبر باز نیامد باری

***

تا چند حدیث پنج و چار ای ساقی		مشکل چه یکی چه صد هزار ای ساقی
خاکیم همه چنگ بساز ای ساقی		بادیم همه باده بیار ای ساقی

***

چندان که نگاه می‌کنم هر سویی		در باغ روانست ز کوثر جویی
صحرا چو بهشت است ز کوثر گم گوی		بنشین به بهشت با بهشتی رویی

***

خوش باش که پخته‌اند سودای تو دی		فارغ شده‌اند از تمنای تو دی
قصه چه کنم که به تقاضای تو دی		دادند قرار کار فردای تو دی

***

در کارگه کوزه‌گری کردم رای		در پایه چرخ دیدم استاد بپای
میکرد دلیر کوزه را دسته و سر		از کله پادشاه و از دست گدای

***

در گوش دلم گفت فلک پنهانی		حکمی که قضا بود ز من میدانی
در گردش خویش اگر مرا دست بدی		خود را برهاندمی ز سرگردانی

***

زان کوزه‌ی می که نیست در وی ضرری		پر کن قدحی بخور بمن ده دگری
زان پیشتر ای صنم که در رهگذری		خاک من و تو کوزه‌کند کوزه‌گری

***

گر آمدنم بخود بدی نامدمی		ور نیز شدن بمن بدی کی شدمی
به زان نبدی که اندر این دیر خراب		نه آمدمی نه شدمی نه بدمی

***

گر دست دهد ز مغز گندم نانی		وز می دو منی ز گوسفندی رانی
با لاله رخی و گوشه بستانی		عیشی بود آن نه حد هر سلطانی

***

گر کار فلک به عدل سنجیده بدی		احوال فلک جمله پسندیده بدی
ور عدل بدی بکارها در گردون		کی خاطر اهل فضل رنجیده بدی

***

هان کوزه‌گرا بپای اگر هشیاری		تا چند کنی بر گل مردم خواری
انگشت فریدون و کف کیخسرو		بر چرخ نهاده ای چه می‌پنداری

***

هنگام صبوح ای صنم فرخ پی		برساز ترانه‌ای و پیش‌آور می
کافکند بخاک صد هزاران جم و کی		این آمدن تیرمه و رفتن دی

***

در ویکی‌پدیا موجود است:

رباعیات خیام