متفقین جنگ کردند و عده‌ای از سیاست‌مداران برای پیوستن بکارگزاران آلمان از تهران رفتند و بایشان «مهاجرین» گفتند. در جنوب ایران نیز کارگزاران مستعمرات انگلستان عده‌ای از ایرانیان را بنام «پلیس جنوب» مسلح و مزدور کردند.
نکته‌ای که هیچ مورخ منصفی رد نخواهد کرد اینست که ایران در سراسر تاریخ خود زیانی را که دورهٔ قاجارها برده از دورهٔ دیگر نبرده است زیراکه حتی مدت استیلای بیگانگان باندازهٔ دورهٔ صدوسی‌وچهارسالهٔ فرمانروایی قاجارها نبوده است. درین دوره بزرگترین زیانی که ایران در تاریخ خود برد این بود که پیش از آن همیشه از هیچ کشوری در تمدن و علم و معرفت عقب نبود و در ردیف متمدن‌ترین ملل جهان بشمار می‌رفت و بسیاری از ملل دیگر از تمدن ایران برخوردار می‌شدند. اگر بتاریخ تمدن جدید بنگرید می‌بینید که همهٔ این بساط عظیم و این دستگاه مهم تمدن جدید در صد سال از آغاز قرن نوزدهم تا آغاز قرن بیستم میلادی فراهم شده است و این درست همان موقعیست که ایران در نتیجهٔ حکمرانی قاجارها در منتهای ناتوانی و پریشانی بوده است و نه تنها نتوانسته است در تمدن جدید انباز باشد بلکه از قافلهٔ تمدن یکسره عقب افتاد و هنگامی که ازین خواب صدساله برخاست فرصت از دست رفته بود و می‌بایست برای پذیرفتن تمدن جدید دو برابر دیگران رنج ببرد.
شکی نیست که جهان امروز جهان دانش و هنر و تمدنست و هر کسی از کاروان دانش و هنر و تمدن بازبماند زندگی او همیشه قرین دریغ و حسرت خواهد بود و البته روزی را که پایان این درماندگی باشد روز جشن و شادی خواهد گرفت و مرد بزرگی که آن روز کار را سپری کرده است همیشه در تاریخ احترامی خاص خواهد داشت.
مردان بزرگ در تاریخ فراوانند و در هر دوره‌ای کسانی بوده‌اند که در رشته‌های مختلف کارهای مهمی کرده‌اند که در تمدن اساسی بشمار رفته و آدمی‌زادگان از آن بهره‌مند شده‌اند. در میان این مردان بزرگ کسانیکه پایه‌گذار تمدنی بوده‌آند و روزگار نابهرگی را بپایان رسانیده‌اند و بنیادی گذاشته‌اند که پس ازیشان مانده است
