گفتار پنجم
جستجویی از حال مردم
در این گفتار سخن رانده میشود از اندازه هنایش جنبش مشروطه در شهرهای ایران و از دبستانها و روزنامههایی که در ماههای نخست جنبش بنیاد یافت.
یکی از کمیهای جنبش مشروطه تا اینجا پیش آمدهای نهماهه جنبش مشروطه را پیاپی نوشتیم. لیکن در اینجا (در پایان بخش) باید رشته تاریخ را بریده و از پیشرفت باز ایستاده برخی چیزهایی را که نگفتهایم بگوییم و جستجویی هم از حال مردم کنیم.
چنانکه دیدیم جنبش مشروطهخواهی را در ایران، دسته اندکی پدید آوردند و توده انبوه معنی مشروطه را نمیدانستند و پیداست که خواهان آن نیز نمیبودند. از آنسوی پیشروان هم بچند تیره میبودند: یک تیره نواندیشان که اروپا را دیده و یا شنیده و خود یک مشروطه اروپایی میخواستند و پیداست که اندازه آگاهی اینان از اروپا و از
معنی مشروطه و قانون، یکسان نمیبود و بسیاری جز آگاهیهایی سرسری