ترجمه‌ها را به زبان لاتین می‌کردند و نوشته‌های علمی خود را نیز به آن زبان درمی‌آوردند و از اینرو در آن روزگار اهـل فضل و ادب چاره جز فراگرفتن زبان لاتین نداشتند؛ ولیکن کسانی که می‌خواستند در علم و فلسفه تبحر کامل حاصل نمایند، زبان عرب نیز تحصیل می‌کردند که به سرچشمهٔ معرفت دسترسی داشته باشند.
بسیاری از ترجمه‌های کتبی که در قرون وسطی از عربی به لاتین درآمده اکنون دردست است، از جمله، کتب یونانی که می‌دانیم به وسیلهٔ ترجمهٔ عربی نقل بزبان لاتین شده هندسهٔ «اقلیدس» است و مخروطات «ابولونیوس» و المجسطی «بطلمیوس» و «اکرثاوذیوس»[۱] و بعضی از رسائل جالینوس و ارسطو و دیگران و از کتب عربی اصل که در قرون وسطی به لاتین ترجمه شده، در ریاضیات و هیئت و نجوم، کتاب حساب موسی خوارزمی و مساحة الاشکال پسر موسی بن شاکر و رسائل ابومعشر ذکر بعضی از آنها بلخی و محمدبن جابر بتانی و هیئت فرغانی و صور عبدالرحمن صوفی اصفهانی، و مناظر و مرایا و رسالهٔ باد و باران یعقوب کندی و در جغرافیا نزهة المشتاق ادریسی و تقویم‌البلدان ابوالفدا و در طب کامل‌الصناعه و سایر کتب علی بن عباس مجوسی طبیب عضدالدوله دیلمی و ابن بطریق و ابن بیطار و کتاب حاوی و طب منصوری محمدبن زکریای رازی و قانون شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا و کتاب جراحی و کتاب التریاق ابوالقاسم زهراوی و همچنین کلیات ابن رشد اندلسی و رسائل فارابی و ابوعلی سینا در فلسفه و مقاصد الفلاسفهٔ غزالی و بسیاری دیگر و بیشتر کتب مزبور پس از آنکه فن چاپ اختراع و شایع شد به چاپ رسیده، و بعضی از آنها مکرر شده، چنان که چاپ ترجمهٔ قانون شیخ‌الرئیس در همان سالها سی‌مرتبه تکرار یافته است. اقدام به ترجمه و چاپ کتابهای عربی تا مائهٔ چهاردهم و پانزدهم نیز جریان داشت، و این غیر از ترجمه‌هائی است که اروپائیان در نهضت علمی اخیر خود از کتب عربی و فارسی و زبانهای دیگر شرقی کرده و می‌کنند، و از این
- ↑ Théodose
