۳
شمس الّدین سامی بیک، در کتاب (قاموس الأعلام) که تألیف و طبع آنرا در سال ۱۳۱۶ بپایان رسانیده در دو مورد شرح حالی از خیام درج کرده؛ یکی در ماده (خیام) که مینویسد: «عمر خیام، از مشاهیر شعرای ایران و اعاظم حکما و صوفیان اسلام و نیشابوری بوده در علوم معقول و حکمت و تصوّف ید طولی داشته و رباعیاتش جامع انواع رموز و نکات و معانی دقیق فنّی و مشهور است حتّی ببعضی از زبانهای اروپائی هم ترجمه شده و برخی از رباعیات او را از ادبای معاصر ما: فیضی افندی طبع و منتشر کرده است»
«خیام، مورد احترام فوقالعادهٔ سلطان سنجر سلجوقی بوده؛ حتی گفتهاند که او را با خود بر تخت خویش مینشانده است. و او از شاگردان ابوالحسن اشعری و همدرس صاحب مدرسهٔ نظامیّه: نظامالملک مشهور بوده و مشارالیه او را در حوالی نیشابور اراضی بسیار بخشیده و او بدهقنت آن اراضی مشغول گشته و در تاریخ ۵۱۸ وفات یافته و این رباعی از جمله اشعار اوست:–
«ناکرده گناه در جهان کیست؟ بگو!.. | ||||||
آن کس که گنه نکرد، چون زیست؟ بگو!..» | ||||||
«من بد کنم و تو بد مکافات دهی؛ | ||||||
پس فرق میان من و تو چیست؟ بگو!..» |
چنانکه مشاهده میشود در این قسمت از بیانات سامی بیک راجع بخیام اشتباهاتی هست که معلوم نیست از کجا ناشی شده؛ زیرا بر طبق دلائل و مدارکی که موجود و در این مجموعه نیز مذکور است خیام صوفی نبوده و مظهر لطف سنجر واقع نشده و با او بر تخت ننشسته؛ بلکه سلطانی که اورا معزز و محترم داشته سلطان ملکشاه و آنکه او را با خود بر تخت خویش مینشانده شمسالملوک بوده و امکان نداشته که خیام از شاگردان ابوالحسن اشعری بوده باشد؛ چه آنکه بین دورهٔ حیات اشعری و