زندگانی سخت خود صرف همت و بذل جهد در تحقیقات و اکتشافات علمی کردند؛ ولی اغلب دانایان زمان ما حق را با باطل میپوشانند و از حدود تزویر و ظاهرسازی تجاوز نمیکنند، آن مقدار معرفتی را هم که دارند، برای اغراض پست مادی بکار میبرند و چون کسی را طالب حق و راغب صدق و ساعی در ترک تذویر و ردّ باطل ببینند، تمسخر و استخفاف میکنند».
شکایت خیام از وضع ایام زندگانی خود هم شباهتی باشتکای دیگر دانشمندان در مقدمهٔ آثار خویش از گردش روزگار ندارد، مضمون شکایت آنان، غالباً، در مدلول این بیت خواجه حافظ شیرازی خلاصه میشود:
«هنر نمیخرد ایام و غیر ازینم نیست | کجا روم بتجارت بدین کساد متاع؟!» |
ولی شکایت خیام از این مقوله نبوده بلکه متوجه است بگرایش اخلاق بپستی و تمایل اهل کمال بسودپرستی و توسل آنان در این راه بحق کشی و حقیقت پوشی و ظاهرسازی و چاپلوسی و تحقیر طالبان حق و استخفاف راغبان صدق و تمسخر پاکان و نیکان و آزادگان و از این قبیل شکایات در رباعیات فارسی و اشعار عربی او نیز بچشم میخورد و چنین بدست میآید که در مقابل دوستان و هواخواهان بسیار، دشمنان بدسگال و مخالفان معاندی هم داشته است و از اخلاق پست و عادات ناپسند ابناء زمان سخت دلگیر و بیزار بوده است.
۷
جزء مجموعهای از رسائل عربی که در کتابخانهٔ مجلس شورای ملی ایران بشمارهٔ ۹۰۱۴ ضبط است، رسالهایست که در صدر آن نوشته شده: «رسالة فیالوجود من مؤلفات الشیخ الامام حجة الحق عمر الخیام رحمه الله». هرچند این نسخه بینقطه نوشته شده و بسیار مغلوط است؛ ولی مطالب آن قابل فهم است و معلوم میشود پس از مقدمهای در تعریف انواع اوصاف حاوی تحقیقاتی است در موضوع وجود و شاید نسخهای از همان (رسالة فیالوجود) باشد که بیهقی در (تتمه صوان الحکمه) و شهرزوری در (نزهة الأرواح) ذکر کردهاند. و در هر حال مورد استفادهٔ ما، عجالةً، قسمت صحیحی از نتیجهایست که در خاتمهٔ آن گرفته شده و بدین عباراتست: