روش تجربی پیروی نماید و تا آخر... و در این صورت ناچار، باید مذهب فلسفی (عقلیّه)[۱] را ردّ کند؛ زیرا مبنای آن بر مبادی قبلی است که در اصطلاح (افکار وهبی) نامیده میشود و پیروان این مذهب کلّیّات مذکور را حقایق معقولی تلقّی کرده و سایر آرا و عقاید خود را بر اساس آن قرار میدهند و بدیهی است که این دو مذهب با همدیگر قابل التیام نیست؛ کسی که یکی از این مبانی را پذیرفت، نباید و نمیتواند بر مبنای آن دیگری اتّخاذ عقیده نماید؛ مگر اینکه از مذهب اوّلی خود بکلّی منصرف گردیده و بالمرّه بمذهب دوّمی عدول کرده باشد.
این قوّهٔ (اطّراد آراء) که آنرا فیلسوف معروف؛ کانت (آرشی تیک تونیک[۲]) نامیده و مرحوم رضا فیلسوف با عبارت (معماری علوم) ترجمه‌اش کرده، مانند طبع شعر، هنر و استعدادیست فطری؛ که باید در گهر آدمی سرشته باشد و صنادید حکمت برای تقویت آن، طالبان فلسفه را قبل از شروع بتعلّم و تتبّع در آن بتحصیل ریاضیّات هدایت نموده‌اند. مولانا جلال‌الّدین دوانی[۳] در کتاب (لوامع‌الأشراق) میگوید: «و حکیم ابوعلی مسکویه تقدیم ریاضی بر منطق کرده و این طریق اقربست؛ چه؟ بواسطهٔ ممارست ریاضی، نفس متعوّد بیقین شود؛ بلکه استقامت و متانت در او حاصل گردد و تفرقه در میان تکلّف و تحقیق و تعتّف و تدقیق شعار او شود و اکثر منتقلان بمنطق، بی‌التفات بطرفی از ریاضی، بعکس این صفات موسومند؛ بلکه کمال در شعب و جدال دانند و نهایت تحقیق، ایراد مغالطه یا ابداع شکّی شمرند و از این جاست که افلاطون بر درخانهٔ خود نوشته بوده: «من لم یعرف الخویطرات لا یدخل دارنا. یعنی؛ کس که هندسه نداند بخانهٔ ما نیاید».
ما میدانیم که خیام از اساتید ریاضی و دارای ذوقی سلیم و منطق محکم و
