به کوزه‌های گویا و خموشی برخورده و خروشی از آنها میشنود که «کو کوزه‌گر و کوزه‌خر و کوزه‌فروش»، برخی از ناقدان مغرب زمین، جنبهٔ پاگانیزمی[۱] در سخن او دیده و او را شاعر پاگانیستی تصوّر کرده‌اند. مرحوم رضا فیلسوف، در مقدّمهٔ خود به (رباعیات خیام) میگوید «در نتیجهٔ تحقیقاتی که بعمل آورده و بر حسب اعتقادی که حاصل کرده‌ام، ادّعائی واهی‌تر از این پیدا نمیشود».
«پاگانیزم، در لغت بمعنی شرک و بت پرستی بوده و در اصطلاح ادبا، عبارت از اینست که قوای طبیعت، مانند افراد ذیروحی تلقّی گردیده و بآنها شخصیّت ذی‌شعوری مثل انسان داده شود و تجلّی آنرا در ساحهٔ شعر بدین‌سان میتوان توجیه کرد که قوای مذکور در قیافهٔ اشخاص تصوّر و در امور عالم و سرنوشت بنی‌آدم ذی‌دخل و مؤثّر تلقی گردیده و با آنها بهمان فکر و خیال سخن رانده شود. همر مشهور و حتّی لوگرجیوس معروف بزرگترین ممثّل آن بوده‌اند و زیباترین نمونه‌های آنرا بوجود آورده‌اند و در اپیگرامهای[۲] بسیاری که از شعرای یونان قدیم بیادگار مانده، افکار و عقاید پاگانیزم با نهایت وضوح نمایانست؛ چه آنکه در آنها خطابهای صریح بسیار به ارباب انواع و موزها[۳] موجود و مشهود است و حال آنکه در تمام سخنان خیام، یگانه استعاره‌ای وجود ندارد که اینچنین پاگانیزمی از آنها احساس گردد».
آقای گل پینارلی که مجموعهٔ (طربخانه) را با ترجمهٔ ترکی آن بطبع رسانیده و منتشر ساخته و طبعاً مایل بوده که آن مجموعه با همهٔ تضادها و نقاط ضعفی که دارد اثری مطابق با حقایق احوال خیام جلوه کند، در مقدّمه‌ای که برای آن نوشته، درعین آنکه نسبت تصوّف بخیام داده، او را پیرو طریقت ملامیّه نیز معرّفی کرده و برای اثبات مدّعای خود بقسمت اخیر فصل سوّم (رساله‌ای در علم کلّیّات) و ترجمهٔ خطبهٔ ابن‌سینا[۴] استناد
- ↑ Paganisme
- ↑ اپیگرام، منظومه‌های کوچکی است که مانند رباعی غالباً دارای چهار تا شش مصراع بوده بعضی از آنها بشیوهٔ جدی و برخی هم بسبک هجو و هزل ساخته میشود.
- ↑ موز (Muse) هر یک از نه الهه‌ای که در اساطیر یونان هر کدام حامی یکی از علوم و فنون و هنرهای زیبا بشمار میرود.
- ↑ آقای کل پینارلی (رساله‌ای در علم کلیات) را (رسالهٔ سلسلة‌الترتب) و خطبه ابن سینا را (رساله وجود) نامیده است.
