واقف بر تزلزل عقیدهٔ اوست قانع ساخته و احتیاج وی را بدانستن حقیقتی مرتفع دارد علاوه بر این، خود خیام نیز، با این فرض مبادرت بقبول چنین تقاضائی نمیکرد؛ چه آنکه در آتیه خواهیم دید که او دانشمندی بوده با مناعت طبع و اعتماد بنفس و صراحت لهجه، از تزویر و دوروئی بیزار بوده؛ ریاکارانرا هدف سهام زهر آگین تمسخر و استهزا قرار داده، گوهر گرانبهای وقت را بسیار گرامی داشته و اغتنام آنرا بهمه کس توصیه نموده است. حکیم فرزانه‌ای، با چنین روحیه و اخلاق، ممکن بلکه متصور نیست که با قبول چنان تقاضائی که مستلزم دماغ‌سوزی و قلم‌فرسائی بر خلاف عقاید و افکار خویش بوده وقت عزیزش را صرف چنین کار بیهوده و جاهلانه‌ای نموده و خویشتن را عرضهٔ همان تمسخر و استهزا قرار دهد که خود، آنرا سزاوار ارباب زرق و ریا میدانسته است.
۵
در سال ۴۷۲ هجری قمری که خیام در اصفهان اقامت داشته، برحسب تقاضای جمعی، یکی از خطبه‌های شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا را از عربی بفارسی نقل کرده که از هریک از اصل و ترجمهٔ این خطبه دو نسخه در دسترس بود[۱].
و از نسخه‌های ترجمه یکی مفصلتر و در بعضی از موارد علاوه بر ترجمهٔ خطبه دارای شرح مفید و مختصری از خود خیام هم بود که برای اثبات منظور ما مساعدتر مینمود، بدین جهة همین ترجمهٔ مفصل را برای استناد اختیار کرده پس از مطابقه با نسخهٔ دیگر و تصحیح، آنچه را تا اندازه‌ای صحیح بنظر میرسید و تا آنجا که لازم بود، ذیلاً درج کردیم. و شروحی را هم که علاوه بر ترجمهٔ متن عربی داشت بوسیلهٔ قوسین معین نمودیم. اینک عین قسمت اول خطبهٔ عربی تا آنجا که ضرورت دارد:
«خطبة للشیخ الرئیس – بسم الله الرحمن الرحیم – سبحان الملک القهّار، الأله الجبار، لا یدرکه الابصار ولا یمثله الافکار، لا جـوهر یقبل الاضداد، فیتغیّر و لا عرض
- ↑ نسخه‌ای از اصل عربی این خطبه و ترجمهٔ فارسی آن در مجموعه‌ای از رسائل در کتابخانهٔ شخصی دانشمند فقید حاجی سید نصرالله تقوی روح‌الله روحه موجود بوده و نسخهٔ دیگری از آن هم جزء مجموعه از رسائل در کتابخانهٔ مدرسهٔ ناصری ضبط است.
