از اوّل شاهنامه تا بآخر سخن یکدست و یکنواخت است، نقل وقایع و مطالب و شرح و وصفها را در نهایت ایجاز و اختصار اما صریح و روشن میکند. طول کلام و تکرار در شاهنامه بسیار است اما گناهش بگردن فردوسی نیست. او مقیّد بوده است از کتابی که نظم آن را بعهده گرفته بود آنچه هست نقل کند و چیزی فروگذار نشود. گوئی این عمل و تثبیت این داستانها را وظیفه و تکلیف وجدانی خود میدانسته و برعایت این قید تا یک اندازه ابراز هنر شاعری خود را فدای ادای تکلیف کرده است. یعنی چون داستان دراز بوده و چنانکه مکرر اظهار میدارد میترسیده است که عمرش بانجام آن وفا نکند غالباً بموزون ساختن کلام اکتفا نموده و کمتر باعمال قوّهٔ تخیل شاعرانهٔ خویش میپرداخته است و از اینکه چیزی بر نسخهٔ اصل بیفزاید یا از آن بکاهد خودداری میکرده است و در حقیقت
بقیه از صفحه ۱۴
آنرا گفت و بعدها داخل اشعار فردوسی شده است. زیرا که فردوسی اگر
معتقد بود که تقریباً پانصد بیت بد در شاهنامه هست یقیناً راضی نمیشد آنها را محفوظ
بدارد و مانعی نداشت که حذف کند، و انصاف اینست که بیت بد هیچ ندارد و اگر
معدودی اشعار سست در آن دیده میشود از کجا که از خود فردوسی باشد. چه شکی
نیست که در شاهنامه دخل و تصرف بسیار شده است، و از شاهکارهای فردوسی داخل
کردن هزار بیت از دقیقی است که چنانکه خود اشاره میکند برای آن بوده است که
بتوانند بواسطهٔ مقایسهٔ کلام او با اشعار دقیقی بی باستادی او برند و الحق ازین مقایسه
نتیجه‌ای که فردوسی در نظر داشته کاملاً گرفته میشود، و شاهزادهٔ علیقلی میرزای
اعتضادالسلطنه هم بیجهت بخود زحمت داده و در مقام دفاع از دقیقی برآمده است و
باز باید متوجه مکارم اخلاق فردوسی بود که با وجود عیب‌جوئی از داستان‌سرائی
دقیقی فضل تقدم را برای او اقرار کرده و نیز تصدیق نموده است که در مدیحه‌سرائی
استاد بوده است.
