یافتند، ما دیگر شدیم منطقهی بی طرفی در حدود هند، منطقهای که باید آرام بماند و بی سرخر و تنها وظیفهاش اینکه، مبادا مزاحمتی برای هند فراهم کند و یا مبنای تهدیدی باشد برای کمپانی هند شرقی؛ و این وضع هست و هست و هست تا سر و کلّهی غول نفت از خوزستان پیدا میشود. که ما باز میشویم مرکز توجّه عالم وجود و مایهی نزاع شرق و غرب و امریکا و انگلیس که به جای خود بیاید.
به هر صورت در مطالعهی علل عقبماندگی خاور میانهایها در این سه قرن و پیش افتادن غربیان در همین مدّت، هنوز ندیدهام که کسی به این نکته اشارهای کرده باشد و حال آنکه در خور بسی بحثها و جست و جوهاست.
نکتهی دوم اینکه «دوک»های جمهوری و نیز(پیشقراول مسیحیان بازرگان یا بازرگانان مسیحی) نخستین کسانی نبودند که به جست و جوی متّحدی برای دفع شرّ مسلمانان – یعنی حریفان جنگهای صلیبی – دست به دامان ایلنشینان بتپرست شمال شرقی ایران شدند. پیش از ایشان، این ساز را اوّل خلفای بغداد زدند که برای فرونشاندن قیامهای خراسان و عراق همچو آبی از زیر کاه، دامنهی دسایس خود را تا صحرای قره قوروم کشاندند و کمکمک به دستههای مختلف ایلی و بیابانگردان غز و سلجوق و مغول، جواز عبور و چرا و سکونت دادند در سراسر عالم شرقی اسلام و کار به جایی کشید که همان از اواخر دورهی سامانیان همهی فرمانداران نظامی خراسان و بلخ و عراق ایل تاشان بودند و اتابکان و ارسلانان و سبکتکینها. به هر صورت اگر نه عمدی در این کار بود، مسلّم است که این جست و جوی یار و یاور در روز