عِنَانُ القَلَمِ وَ اَسنْنَانُهُ اَوْ یُبْسَطَ رِهَانُ القَوْلِ وَ مَیْدَانُهُ، بَلْ هِیَ اَنْ یُبْلَغَ اَمَدُ المُرَادِ، بِاَلْفَاظٍ اَعْیَانٍ وَ مَعَانٍ اَفْرَادٍ[۱]، هر شاعر ماهر که بکنه این نکته رسد و بر جلیّهٔ این قضیّه واقف شود رخسارهٔ عبارت او نضارت گیرد و جمال مقالت او طراوت پذیرد، تا بجائی رسد که یک بیت او نایب مناب قصیدهٔ شود، و یک غزل او واقع موقع دیوانی گردد، و از قطعهٔ مملکتی اِقْطاع یابد، و برباعئی از ربع مسکون خراج ستاند،
| قافیه سنجان چو قلم برکشند[۲] | گنج دو عالم بسخن در کشند | |||||
| خاصه کلیدی که درِ گنج راست | زیر زبان مرد سخن سنج راست | |||||
- ↑ این جملهٔ عربی عیناً در زهر الآداب حصری قیروانی (حاشیهٔ عقد الفرید ج ۱ ص ۱۱۵) مذکور است و از روی آن مدرک تصحیح شد و در عموم نسخ این مقدّمه کمابیش محرّف است،
- ↑ چنین است در اغلب نسخ این مقدّمه، ولی در نسخهٔ آقای رشید یاسمی و نسخهٔ باء: «سخن برکشند» و این مطابق است با عموم نسخ نظامی چه این دو بیت از دیباچهٔ مخزن الأسرار نظامی است،– «خاصه کلیدی» در بیت دوّم ظاهراً وصف ترکیبی است یعنی کلید
نسخ جدیده عبارت ذیل را اینجا علاوه دارند: «در تقبیح و تحسین و تقریر و تحریر و نفرین و آفرین باعتبار مقتضیات وقام و اعتنا و اهتمام بشأن افتراض و اغتنام هنگام ایراد کلام [و] فصل و وصل و تعریف و تنکیر و تقدیم و تأخیر و ابهام و توضیح و کنایت و تصریح و ایجاز و اطناب و خواصّ افاده در هر باب جمله برین یک مسئله مبتنی و متکلّم علی الحقیقه برعایت این یک دقیقه معتنی»، ولی در نسخ قدیمه مانند حن و هندی و دبیرخاقان و تقوی ۲ و باء که اساس طبع این مقدّمه‌اند از جملهٔ مزبور اثری نیست،
