عثمانی تالیف کیپ شود) که منجر باعطای مشروطیت در ۲۳ دسامبر ۱۸۷۶(تقریبا پنجاه سال پیش گردیده) و در اثناء روزهای تیره جنک روس - ترک تحلیل رفته و با تحکم ظالمانه سلطان عبدالحمید ساقط و خفه شد - تا اینکه ناگهان بطور افتخارآمیزی بر خلاف انتظار در ۲۴ ژانویه ۱۹۰۸ (درست یکماه پس از ویرانی پارلمان ایران بدست افسران خائن مزدور روسیش) مشروطیت ترکیه تجدیدحیات نمود.
نهضت ملی مصر که از سال ۱۸۷۱ آغاز و با عصیان عربی پاشا منجر به اشغال آن در سال ۱۸۸۲ بتوسط انگلیس گردید - نباید از میان رفته و مرده پنداشته شود چه آثار و علائمی از فعالیت آن در چند ساله اخیر هوبداست . قیام ایران که منتهی باعطای مشروطیت در ۵ اگست ۱۹۰۶ از طرف مظفرالدین شاه گردید مدت کوتاهی با کودتای ۲۳ ژون ۱۹۰۸ در فترت گذرانید، محققاً معطوف بمخالفت آشکارای موفقیت‌آمیز در اعتراض بانحصار تنباکو و ناشی از آن بوده است - و این افکاری که سبب آن هنگامة غیر منتظره جامعه ناراضی و موجب آگاهی قاطبهٔ مردم ایران گردید دست‌کم پنج یا شش سال پیش از طرف مردی برجسته که عزم دارم شرح مختصری از او در این فصل بدهم تزریق شده بود.
هنوز این مطلب در پیشگاه بررسی است که آیا مردان بزرگ مصدر نهضت‌های بزرگ هستند - یا نهضت های کلان مردانی بزرگ بوجود میآورند - ولی دست‌کم این دو کیفیت غیرقابل جدایی از هم‌اند و در این دو نهضت مسلمانان بسوی یگانگی و آزادی هیچکس مانند سید جمال‌الدین رلی چنین شایسته و برجسته ایفا نکرده است و قدرت خلاقه این یگانه‌مرد - با معلومات شگفت‌آور - پشت‌کار خستگی‌ناپذیر - دلاوری بی‌باک - فصاحت فوق‌العاده چه در گفتار و چه در نگارش با طلعتی گیرا و شاهانه - او یکباره - فیلسوف - نویسنده - سخن‌ور و روزنامه‌نگار بلکه بالاتر از همه مردی سیاست‌مدار که در مقام مداحانش یک وطنخواه آقامنش و درباره بدخواهانش معترضی بس خطرناک مینمود - او بک یا دو بار بیشتر کشورهای اسلامی و پایتخت‌های ارپا را دیدن کرده و با مردان سیاسی و پیشوایان معاصر خود چه در شرق و چه در غرب گاهی دوستانه و بیشتر معترضانه روابط نزدیکی داشته است.
وسایل بیوگرافی او خوشبختانه متعدد ولی همه عربی است (در فارسی فقط در کتاب بیداری ایرانیان تألیف ناظم‌الاسلام شرح مبسوطی از او ضبط شده است) شرح مختصری نیز از زندگانی او در مقدمه رساله رد طبیعیون که در حیدرآباد دکن در سال ۱۸۸۰ اصلا بفارسی تألیف کرده و در بیروت بسال ۶-۱۸۸۵ - ۱۳۰۶ قمری بعربی منتشر شده میباشد.
بیوگرافی دیگری درباره مرک او در ۱۸۹۷ در قسمت دوم مشاهیرالشرق جرجی زیدان صفحات ۶۶-۵۴ که در سال ۱۹۰۳ در قاهره انتشار یافته داده شده است - مطالب
