«از لحاظ دینی تنفر ایرانیان نسبت بعرب کم بود، چه فوج‌فوج بدین اسلام میگرویدند. باوجوداین -در سایه همین نفرت اندک بود که مذهب شیعه نیرو گر فت، وایرانرا مر کز شیعه و کانون توجه نیمی از جهان اسلامی قرار داد. همچنین بر اثرهمین تنفر اندک بود که ایرانیان در بیشتر احوال از معتقدات رسمی اسلام انحراف جسته، بمذاهب و آیین‌های نوظهور میگرویدند.
سیاست خارجی که بیشتر پدیدآور نفاق بوده -از پراکندگی واختلافات مذهبی ما حداکثر استفاده را نمود، از طلوع صفویه- بیگانه پای در کشور ما نهاد و انگشت در امور سیاسی ما نمود.
در ۹۰۸ قمری شاه اسمعیل بر شیروان و آذریایجان فرمانفرمای مطلق گردید و تا ۹۱۳ از شرق تا هرات واز غرب تا دیاربکر و بغداد رسید، و تشیع را مذهبی رسمی کرده جنگ ایران و روم که چند قرن متارکه شده بود، ایتبار بنام مذهب و بتحریک اروپائیان که از ترس سلطنت جوان عثمانی آرام نداشتند آغاز گردید. این جنگها که درحقیقت جنگ داخلی اسلام و برادرکشی بوده، روزانه بضعف دول اسلامی تمام‌شده، و قدرت اروپائیان بدآنجا کشید که ترک را از ساحل دانوب به‌استانبول پس رانده و کشورهای آنور نهر و بلاد قفقاز را از دست شاهنشاهی ایران بدر برد، این بود سرانجام کشمکش و اختلاف میان سنی و شیعه (رجوع بجلد چهارم تاریخ ادبی ایران براون، و مقاله استاد دانشمند آقای اقبال آشتیانی در شماره اول سال سوم اطلاعات ماهانه شود). از آن پس باز هم بفهرست عفاید و مذهب نوظهور افزود، که در کتاب بدانها اشاره شده، و در کتب تاریخ ادبی و غیره یاد و شرح هریک جداگانه داده شده است.
پس هموطنان عزیز -ای ایرانیان پاکدل باید بدانیم که نخستین شرط وحدت و راه رستگاری، خویشتن‌شناسی است که سقراط آن فیلسوف جهانی میفرماید:
«اعرف نفسک بنفسک» خویشتن را بخود شناس -و سرور انبیا، پیامبر اسلام فرموده است: «من عرف نفسه فقط عرف ربه» پس هر آنکس که خود را نشناخته خدایرا نمی‌شناسد.
| [خلق را تقلیدشان بر باد داد | ای دوصد لعنت بر آن تقلید باد] | |||||
ما ایرانیان همه از یک نژاد و خاندانیم، باز هم بفهرست عفاید و مذاهب توجه و برموز آنها غور و بررسی فرمائید، تا بدانید در دوره مغول و تاتار، روش اخلاقی و پرورش افکار اجتماعی ما بچه سان بوده و تخم پراکندگی از کی و چگونه کاشته شده، کدام آفت برای زوال و انقراض یک نژاد و ملت بزرگ، بزرگتر و مؤثرتر از این میتواند بود. ما برترین نژاد یکتاپرست جهان بوده‌ایم، اگر بدرستی با فلسفه اسلام آشنا و برموز آن آگاه بودیم، و در حقایق آن فرو رفته بکنه آن رسیده بودیم، امروز بهترین، نیرومندترین و رستگارترین مردم گیتی بشمار بودیم. براون بر ضد اقداماتی که
از سوی دو همسایه بزیان، و از میان بردن استقلال ایران میشده، دو عبارت حکیمانه دارد که در دیباچه همین کتاب بدان اشاره کرده و در اینجا باز تر یاد میشود :
