ایران در زمان ساسانیان/مقدمه/منابع یونانی و لاتینی
طبرستان ابن اسفندیار (تألیف شده در ۱۲۱۶)[۱] و تاریخ مازندران سید ظهیر الدین المرعشی (تألیف شده در حدود ۱۴۷۶)[۲] اقتباس نمود. در خصوص فرقه‌های مذهبی عهد ساسانیان، سرچشمه مهم کتاب ملل و نحل شهرستانی است (متوفی در ۱۱۵۳)،[۳] که از آیین زردشتی و مانوی و مزدکی سخن میراند. همچنین نکات مختصری راجع به فرقه‌های دینی آن عهد از بیان الادیان ابو المعالی، که فارسی است و در ۱۰۹۲ تحریر شده است،[۴] می‌توان بدست آورد. نکتۀ چند در باب دین ایرانیان باستان در کتاب فارسی موسوم به تبصرة العوام هست، که در نصف اول قرن سیزدهم میلادی نوشته شده و منتسب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی است. در خصوص حمله عرب به‌کشور ایران منبع درجه اولی در دست داریم موسوم به فتوح البلدان بلادزی (متوفی در ۸۹۲) .[۵] نصف اول این کتاب، که بقلم رشر[۶] به آلمانی ترجمه شده است، مشتمل بر نکاتی است، که به مناسباتی راجع بحوادث تاریخی ایران از قرن پنجم تا قرن هفتم میلادی ذکر نموده است.
۲-منابع یونانی و لاتینی
دیون کاسیوس[۷] (متوفی در حدود ۲۳۵ میلادی) در تاریخ روم خود، که تا سال ۲۲۹ می‌رسد، شرحی از تشکیل دولت ساسانی نوشته است.
کیفیت تغییر سلسله سلطنتی ایران و حوادث متعلقه بآن به تفصیل در تاریخ روم تألیف هردویانوس[۸] (متوفی در ۲۴۰ میلادی) مسطور است.
اما راجع بدوره اول عهد ساسانیان اطلاعاتی از قسمت‌های موجوده تاریخ دکزی‌پوس آتنی[۹] (نیمه دوم قرن سوم میلادی) و در تاریخ قیصران روم تألیف تربلیوس پولیو،[۱۰] که در عهد دیوکلسین[۱۱] می‌زیسته، دیده می‌شود. لاکتانتیوس فیرمیانوس،[۱۲] که معاصر مورخ سابق الذکر بود و بدین نصارا درآمد، تاریخی مبالغه‌آمیز راجع به خشونتهای شاپور اول نسبت به والریانوس امپراطور روم، که بدست ایرانیان اسیر شد، نگاشته است. اشاراتی بتاریخ عهد ساسانیان در تاریخ اورلیوس،[۱۳] که فلاویوس و پیس‌کوس[۱۴] در حدود ۳۰۰ بعد از میلاد آن را تألیف کرده است. و همچنین مطالبی در تاریخ اوسبیوس قیصری[۱۵] (متوفی در ۳۴۰) و در کتاب روفینوس،[۱۶] که متمم تاریخ روحانیون اوسبیوس را تا سنه ۳۹۵ نوشته است و در تاریخ قیصران تصنیف اورلیوس ویکتور[۱۷] (قرن چهارم میلادی). که به سال ۳۶۰ ختم می‌شود، و در کتاب اوناپیوس[۱۸] حکیم افلاطونی جدید (متوفی در حدود ۴۱۵)، که شرح وقایع سالهای ۲۷۰ تا ۴۰۴ میلادی است، بطور پراکنده دیده می‌شود. تمام این مؤلفین از تاریخ ایران آنچه را، که راجع بروابط ایران و روم بوده، ضبط کرده‌اند.
برای تفصیل جنگهای شاپور با رومیان منبع عمده تاریخ آمیانوس مارسلینوس است، که از مجلدات آن فقط از جلد ۱۴ تا ۲۱ باقی مانده، مشتمل بر ذکر وقایع سالهای ۳۵۳ و ۳۷۸ است. چون آمیانوس در لشکرکشی‌های روم به آسیا در ۳۶۳ شخصا حاضر بوده تفصیل این مجادلات را نگاشته و اطلاعات بسیار مهمی در خصوص ایران و ایرانیان بر آن افزوده است. مورخ رومی دیگر که در لشگرکشی ۳۶۳ میلادی حاضر بوده، اوتروپیوس[۱۹] مؤلف تاریخ ملخص روم است. مواعظ و مراسلات نویسنده مشرک به لیبانیوس[۲۰] متوفی در ۳۹۳ و تاریخ کشیش موسوم به سوپلیسیوس سوروس[۲۱] (متوفی در فاصله ۴۲۰ و ۴۲۵) همچنین در باب روابط روم و ایران حاوی مطالب مفیده هستند.
یکی از علماء دینی مسیحیان بنام تئودور موپسوستی[۲۲] (متوفی در ۴۲۸) عبارت جالب توجهی راجع به آیین زروان‌پرستی زردشتیان ذکر می‌کند و فوتیوس خلاصه آن عبارت را نقل کرده است.[۲۳] تئودوره،[۲۴] که اسقف کورس[۲۵] بوده و در حدود سنه ۴۶۰ میلادی فوت شده و در مجادلات و مباحثات دینی نصف اول قرن پنجم فعالیتی نشان داده، تاریخ روحانیون سالهای ۳۲۴-۴۲۹ را به رشته تحریر درآورده است. در اینجا مناسب است، که نام یک سلسله کتب یونانی، که موضوع آنها تاریخ روحانیون و حاوی مطالبی راجع به مجادلات مذهبی فرقه‌های نصارای شرق و مشتمل بر تاریخ جنگهای سیاسی و دینی دو کشور بزرگ ایران و روم است، ذکر شود. مثلا کتاب سقراط اسکولاستکوس[۲۶] (متوفی در ۴۴۰) و کتاب سوزومن[۲۷] (نیمه اول قرن پنجم) و کتاب اواگریوس،[۲۸] که پس از ۶۰۰ میلادی وفات یافته و تاریخ اوروسیوس[۲۹] موسوم به رد کفار (قرن پنجم)، که بعنوان دفاع و تبلیغ نوشته شده و حاوی تاریخ عالم تا سنه ۴۱۷ است و تاریخ قیصران روم (تا سال ۴۱۰)، که زوسیموس[۳۰] مشرک نوشته است (در اواخر قرن چهارم). بعضی اطلاعات هم در باب تاریخ پیروز ساسانی از کتاب پریسکوس[۳۱] (قرن پنجم) بدست توان آورد.
پروکوپیوس قیصری،[۳۲] که در لشکرکشی‌های بلیساریوس همراه او بوده و یکی از نویسندگان درجه اول بشمار است، کتابی که راجع به جنگ با ایرانیان نوشته، مخصوصا از منابع عمدۀ تاریخ ایران در زمان شاهنشاهی کواذ اول و خسرو اول است و نکات مهم راجع باوضاع داخلی و تشکیلات دولتی ایران دربردارد. پطرس پاطریسیوس،[۳۳] که از جانب دربار بیزانس بحضور خسرو اول به سفارت سیاسی فرستاده شد و عامل مصالحه ۵۶۲ گردید، یک سفرنامه تاریخی نوشته است (گزارش سفارتها-،[۳۴] که قطعاتی از آن باقی مانده است.
آگاثیاس اسکولاستیکوس[۳۵] (متوفی به سال ۵۸۲) دنباله تاریخ پروکوپیوس را گرفته است. تاریخ حیات یوستی نیانوس، که او نوشته، برای تبیین احوال ایران اهمیت خاص دارد، زیرا که از جمله منابع مختلفی، که داشته، بقول خودش مجموعه سالنامه‌های رسمی مخازن دولتی تیسفون بوده است. در آن زمان مترجمی بوده سرجیوس نام، که خسرو اول او را دانشمندترین مترجمان دو کشور می‌دانسته است. این سرجیوس بنا بخواهش آگاثیاس از نگاهبانان مخازن سلطنتی خواسته است، که سالنامه‌های رسمی را به او نشان بدهند. پس از تحصیل اجازه، نام شاهنشاهان ایران و مدت سلطنت و کارهای مهم آنان را یادداشت نموده، بزبان یونانی ترجمه و به آگاثیاس تقدیم کرده است. علاوه بر این‌ها آگاثیاس در یادداشتهای خود، که راجع بتاریخ ساسانیان نوشته، از منابع دیگر نیز استفاده نموده است. مثلا شرحی که راجع به نسب اردشیر و سرگذشت ایام جوانی او نگاشته، تحقیقا از روایات عامه مأخوذ است. شروحی که در باب دین زردشتی تحریر کرده، خالی از اشتباه نیست، ولی مشتمل بر نکات معتبر و سودمند است. تاریخ مالالاس[۳۶] (متوفی در حدود ۵۷۸) حاوی اطلاعات مفیدی در خصوص فرقه مزدکی است.
تاریخ سنوات ۵۵۸ تا ۵۸۲ را مناندرس پروتکتور[۳۷] (نیمه دوم قرن ششم) ذکر کرده است. برای سنوات ۵۸۲ تا ۶۰۲ تاریخی از تئوفیلاکتوس سیموکاتا[۳۸] (قرن هفتم) در دست داریم، که در باب تشکیلات ایران مشتمل بر مطالب مهمه است. تاریخ ایام سلطنت سلاطین ساسانی، که سونکلوس[۳۹] (بعد از ۸۱۰) تألیف کرده، مأخوذ از یادداشتهای آگاثیاس است.[۴۰] برای زمان خسرو دوم و جانشینان او در تاریخ تئوفانس[۴۱] (متوفی در حدود ۸۱۷) و در کتابی که آن را کرونیکون پاسکاله[۴۲] (قرن نهم) می‌خوانند، نکات مهمه مندرج است. مطالبی در باب عهد ساسانیان می‌توان از کتب نویسندگان متأخر بیزانسی بدست آورد مثل کتاب نیکفروس،[۴۳] که در سالهای ۸۰۶ تا ۸۱۵ بطریق قسطنطنیه بوده، و کتاب‌های کدرنوس[۴۴] (قرن یازدهم) و زوناراس[۴۵] (متوفی بعد از ۱۱۱۸).
ویلیمس جکسن[۴۶] وث. کلمن[۴۷] از نویسندگان یونانی و رومی عصر ساسانیان مطالبی در خصوص دیانت ایرانیان استخراج کرده‌اند و شرود فوکس[۴۸] آنها را نقل به انگلیسی نموده است.[۴۹]
۴- منابع ارمنی
تاریخ ارمنستان در عهد ساسانیان کاملا با تاریخ شاهنشاهی ایران پیوسته است. از این جهت در تواریخ مورخان ارمنی آن عصر نه تنها مطالب بسیار مهم راجع به سرگذشت سلاطین ایران بدست می‌آید، بلکه کیفیت ارتباط ایران و ارمنستان از آنها مستفاد می‌گردد. همچنین نکات و تفاصیل بیشمار در خصوص تشکیلات کشوری و دینی و تمدنی ایران عهد ساسانیان در آن کتب مندرج است.[۵۰]
کتابی منسوب به آگاثانجلوس[۵۱] راجع بتاریخ تیریدات پادشاه
- ↑ ترجمه مختصر آن به انگلیسی توسط برون، لیدن ۱۹۰۵(سلسله اوقاف کیپ ۲).
- ↑ تاریخ طبرستان ظهیر الدین مرعشی، چاپ درن B. Dorn، سن‌پطرسبورغ ۱۸۵۰.
- ↑ چاپ کودتن Cureton، ج ۱، لندن ۱۸۴۶، تجدید چاپ در ۱۹۲۳. ترجمه آلمانی هاربروکر Haarbrucker، ج ۱، هاله ۱۸۵۰.
- ↑ در جلد اول (ص ۱۳۲ و ما بعد) منتخبات متون فارسی شفر بچاپ رسیده است. فصل دوم آن را پیزی I. pizzi به ایتالیائی ترجمه کرده است. کریستنسن تمام کتاب را به دانمارکی ترجمه نموده. ترجمه کامل ایتالیایی توسط گابریلی. رک انتقادات کریستنسن در «جهان مشرق»،۱۹۱۱، ص ۲۰۵ و ما بعد.
- ↑ چاپ دخویه. لیدن ۱۸۶۶.
- ↑ بخش اول، لیپزیگ ۱۹۱۷، و بخش دوم، اشتوتگارت ۱۹۲۳.
- ↑ Dion Cussius
- ↑ Herodianus
- ↑ Dexippos
- ↑ Trebellius Pollio
- ↑ Diocletien
- ↑ Lactantius Firmianus
- ↑ Aurelius
- ↑ ر
- ↑ Eusebius
- ↑ Rufiinus
- ↑ Aurelius Victor
- ↑ Euuapius
- ↑ Eutropios
- ↑ Libaniur
- ↑ Supliciut Severus
- ↑ Theodore de Mopsueueste
- ↑ پایین‌تر فصل سوم را ببینید.
- ↑ Theodoret
- ↑ Kyros
- ↑ Sokratds Scholastikos
- ↑ Sozomene
- ↑ Euagrios
- ↑ Orosius
- ↑ Zosimos
- ↑ Priskos
- ↑ Prokopios
- ↑ Petrus Patricius
- ↑ de Iegat-ionibus
- ↑ Agathias Schblastikos
- ↑ Malalas
- ↑ Menandros Protector
- ↑ Theophilactus Simokatta
- ↑ Synkellos
- ↑ رک به نلدکه طبری، ص ۴۰۰.
- ↑ Theophanes
- ↑ Chronicon Paschale
- ↑ Nikphorose
- ↑ Kedrenos
- ↑ Zonaras
- ↑ زردشت پیغمبر ایران قدیم. ,The prophet of Ancient Iran Zororster چاپ جدید، نیویورک ۱۹۱۹، ص ۲۴۲ و بعد.
- ↑ تاریخ دیانت ایران، ص ۶۹ و ما بعد. Fontes historiae Religionis Persicae, Bonnae, 1920.
- ↑ Sherwoo dFox
- ↑ مطالب موجود در ادبیات یونانی و لاتینی راجع بزردشت و دین او، مجله کاما، شماره ۱۴، ص ۸۱ و بعد.
Passages in Creek and Litnrature relating. to Zoroaster and Zoroastrisme.راجع بمنابع یونانی و لاتینی در باب کیش مانی فصل چهارم را ببینید.
- ↑ پاتکانیان، تاریخ ساسانیان بنا بر اطلاعات مورخان ارمنی (بزبان روسی)؛ ترجمه فرانسه آن بقلم پرودم E. Prud'homme، پاریس ۱۸۶۶ (مستخرج از مجله آسیائی ۱۸۶۶).
Patkanian, Essai d, une histotre de Ia dynastie des Satsanides d a Pres les renseignements fournis par let historiens armeniens.
مهم‌ترین آثار مورخان ارمنی را مکی تاریست‌ها چاپ و منتشر کرده‌اند.
- ↑ Agathangelos