إزالة الخفاء عن خلافة الخلفاء/مقصد دوم/فصل سوم

از ویکی‌نبشته

أما مآثر أمیر المؤمنین عثمان بن عفان رضی الله عنه

پس از آنجمله است آنکه در میان قریش نسبی عالی داشت چه از طرف آباء چه از جهت امهات؛ فی الاستیعاب وغیره هو عثمان بن عفان بن أبی العاص بن أمیة بن عبد شمس بن عبد مناف بن قصی وأمه أروی بنت کریز بن ربیعة بن حبیب بن عبد شمس وأُم أروی هی البیضاء أم حکیم بنت عبد المطلب عمة رسول الله.

و از آنجمله آنکه قبل از اسلام در میان قریش ثروتی داشت و جاهی و متصف بسخا و حیا بوده است قیل فی وجه التسمیة بذی النورین کان له سخاءان سخاءٌ قبل الإسلام وسخاءٌ بعده. کذا فی الریاض.

و از آن جمله آنکه فطرت سلیمهء او پیش از اسلام از بسیاری از امور جاهلیت او را باز داشته بوده است و این دلیل است بر تشبه او به انبیاء علیهم الصلاة در اصل فطرت.

فی الاستیعاب فی ترجمة أبی بکر رضي الله عنه أنه کان قد حرم الخمر فی الجاهلیة هو وعثمان.

وفی الریاض عنه رضي الله عنه أنه قال: ما زنیت فی جاهلیةٍ ولا إسلامٍ ولا سرقت.

واز آن جمله است آنکه چون آن حضرت مبعوث شد وی از سباق بود در اسلام پیش از أبو عبیدة بن الجراح وعبد الرحمن بن عوف بیک روز اسلام آورده بدلالت صدیق أکبر رضي الله عنه و وی ار آنجماعة است که بانضام حضرت فاروق عدد ایشان به چهل رسید کذا فی الریاض و غیره.

و از آنجمله است آنکه آن حضرت جگر پارهء خود رقیه را بعد دخول او در اسلام با او عقد بست و (او را) به دامادی بر گزید واز حسن سلوک به او مبتهج و مسرور می بود.

و از آنجمله آنکه چون کفار قریش به عداوت مسلمین بر خاستند هجرت نمود بجانب حبشه و وی اول کسی است که با اهلیهء خود هجرت فرمود بعد حضرت إبراهیم و حضرت لوط علیهما السلام و در آن ایام چون خبر صحت و سلامت ایشان دیرتر رسید خاطر مبارک آن حضرت بغایت منتظر می ماند.

فی الریاض عن أنس قال: أول من هاجر إلی أرض الحبشة عثمان وخرج معه بابنة رسول الله فأبطأ علی رسول الله خبرهما فجعل یتوکّف الخبر فقدمت امرأةٌ من قریش من أرض الحبشة فسألها فقالت: رأیتهما، فقال: علی أیّ حالٍ رأیتهما؟ قالت: رأیتهما وقد حملها علی حمارٍ من هذه الدواب وهو یسوقها، فقال النبی : صحبهما الله إن کان عثمان لأول من هاجر إلی الله عزّ وجل بعد لوطٍ.

أخرج الحاکم عن عبد الرحمن بن إسحاق عن أبیه عن سعد فی هذه القصة قال رسول الله: یا أبا بکر إنهما لأول من هاجر بعد لوطٍ وإبراهیم.

و از آنجمله آنکه چون آن حضرت بجانب مدینه هجرت فرمود در همان نزدیکی حضرت عثمان رضي الله عنه بمدینه روی آورد بخلاف جعفر و أصحاب سفینه که قدوم ایشان بعد واقعهء خیبر بوده است؛ زیرا که صحیح شده است که در واقعهء بدر به بیمار داری رقیه بنت آن حضرت آن حضرت مشغول بود و از این جهت تخلف نمود.

أخرج البخاری فی حدیث عبد الله بن عدی بن الخیار قال عثمان: أما بعد فإن الله تعالی بعث محمداً بالحق وکنت ممن استجاب لله ولرسوله وآمنت بما بعث به ثم هاجرت الهجرتین وصحبت رسول الله ورأیت هدیه، وفی روایة ونلت صهر رسول الله وبایعته فوالله ما عصیته ولا غششته حتی توفاه الله تعالی ثم أبو بکر ثم عمر مثله.

و از آنجمله آنکه چون جهاد مشروع شد و مشاهد خیر بوجود آمد در جمیع غزوات همپای آن حضرت بوده است الا بدر.

و از آنجمله آنکه چون غزوهء بدر پیش آمد آن حضرت او را بجهت تیمار رقیه در مدینه گذاشتند و اجر و غنیمت بدر دادند از این جهت در بدریین معدود است عن ابن عمر أما تغیّبه عن بدرٍ فإنه کان تحته بنت رسول الله وکانت مریضةً فقال رسول الله : «إن لک أجر رجلٍ ممن شهد بدراً وسهمه». أخرجه البخاری.

و از آن جمله آنکه چون غزوهء أحد پیش آمد و شیطان بعض أصحاب را بر فرار از آن مشهد خیر حامل شد و وی نیز از آن جماعه بود رحمت الهی تدارک فرمود و آن ذنب را محو نمود چنانچه در قرآن عظیم تصریح بآن رفته تا هیچ طاعنی را مجال طعن نماند عن ابن عمر أما فراره یوم أحدٍ فأشهد أن الله عفی عنه أخرجه البخاری وزاد غیره وتلا: {إِنَّ الَّذِینَ تَوَلَّوْا مِنْکُمْ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعَانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّیْطَانُ بِبَعْضِ مَا کَسَبُوا وَلَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ}.

و از آن جمله آنکه چون آن حضرت خواستند که مستضعفین مکه را در حدیبیة تسلیه کنند غیر عثمان بآن امر حری نبود پس او را بآن مأمور فرمودند و وی آنجا شرط ادب و محبت بجا آورد در ترک عمره بموافقت آن حضرت فی الریاض عن إیاس بن سلمة بن الأکوع عن أبیه قال: اشتد البلاء علی من کان فی أیدی المشرکین من المسلمین قال فدعا رسول الله عمر فقال: یا عمر هل أنت مبلغٌ عنی إخوانک من أسری المسلمین؟ قال: بأبی أنت وأمی والله ما لی بمکة عشیرةٌ أرسل غیری أکثر عشیرةً منی، فدعا عثمان فأرسله إلیهم فخرج عثمان علی راحلته حتی جاء عسکر المشرکین فعتبوا به وأساءوا له القول ثم أجاره أبان بن سعید بن العاص ابن عمه وحمله علی السرج وردف خلفه فلما قدم قال: یا ابن عم طف، قال: یا ابن عم إن لنا صاحباً لا نبتدع أمراً هو الذی یکون یعمله فنتبع أثره، قال: یا ابن عم ما لی أراک متحشّفاً أسبل، قال وکان إزاره إلی أنصاف ساقیه، قال له: عثمان هکذا إزرة صاحبنا، فلم یدع أحداً بمکة من المسلمین إلا بلغهم ما قال رسول الله .

وعن إیاس بن سلمة عن أبیه أن النبی بایع لعثمان: إحدی یدیه علی الأخری، فقال الناس: هنیئاً لأبی عبد الله الطواف بالبیت آمناً، فقال النبی : لو مکث کذا ما طاف حتی أطوف.

و از آنجمله چون مشهد حدیبیة پیش آمد آن حضرت او را بمکه فرستادند بجهت رسانیدن پیغام صلح و تسلیه مستضعفین آنگاه آوازهء قتل او شائع شد و این معنی مهیج بیعت قتال گشت آن حضرت یکدست مبارک خود را عوض دست حضرت عثمان برداشتند که هذه یدی وهذه ید عثمان و این تشریف عظیم بود حضرت عثمان را و از این جهت او در اهل بیعت رضوان داخل شد عن ابن عمر وأما تغیبه عن بیعة الرضوان فلو کان أحدٌ أعز ببطن مکة من عثمان لبعثه فبعث رسول الله عثمان وکانت بیعة الرضوان بعد ما ذهب عثمان إلی مکة فقال رسول الله بیده الیمنی فضرب بها علی یده وقال: «هذه لعثمان» و از آن جمله آنکه چون رقیه بنت آن حضرت وفات یافت و او رضي الله عنه از این واقعه محزون گشت آن حضرت ام کلثوم را در نکاح وی آوردند و این فضیلتی است که غیر او را در هیچ وقتی میسر نیامد.

أخرج الحاکم عن أبی هریرة أن رسول الله لقی عثمان وهو مغمومٌ فقال: ما شأنک یا عثمان؟ فقال: بأبی أنت وأمی وهل دخل علی أحدٍ من الناس ما دخل علی توفیت بنت رسول الله وانقطع الصهر فیما بینی وبینک إلی الأبد، فقال رسول الله : أتقول ذلک یا عثمان وهذا جبریل یأمرنی عن أمر الله عزّ وجل أن أزوّجک أختها أم کلثوم علی مثل صداقها وعلی مثل عدتها، فزوجه النبی علیها. وفی روایة غیر الحاکم: علی مثل صداقها وعلی مثل صحبتها.

و از آنجمله آنکه چون ام کلثوم متوفی شد فرمودند آن حضرت : تزویج کنید عثمان را اگر مرا میبود دختری میدادم باو دختری بعد دختری إلی کذا وکذا.

فی الریاض عن علی رضي الله عنه قال: سمعت رسول الله یقول: لو کان عندی أربعون بنتاً لزوجت عثمان واحدةً بعد أخری حتی لا یبقی منهن أحدٌ.

و از آن جمله آنکه چون آن حضرت ترغیب فرمود بر تجهیز جیش العسرة نصیب او در این باب اوفی واکمل بود قال عثمان فی خطبته یوم الدار: إن رسول الله نظر فی وجوه القوم فقال: من یجهّز هؤلاء غفر له، یعنی جیش العسرة فجهزتهم لم یفقدوا عقالاً ولا فطاماً، قالوا: اللهم نعم. روی ذلک من حدیث الأحنف بن قیس وأبی عبد الرحمن السلمی وأبی سلمة بن عبد الرحمن وغیرهم، أخرج بعضها البخاری والترمذی وبعضها غیرهم.

وعن عبد الرحمن بن خباب قال فی هذه القصة: فأنا رأیت رسول الله ینزل عن المنبر وهو یقول: ما علی عثمان ما فعل بعد هذه ما علی عثمان ما فعل بعد هذه. أخرجه الترمذی.

وعن عبد الرحمن بن سمرة فی هذه القصة قال رسول الله : «ما ضرّ عثمان ما عمل بعد الیوم» مرتین. أخرجه الترمذی.

و از آن جمله آنکه تسبیل نمود بیر رومه را قال عثمان فی خطبته یوم الدار: أذکرکم بالله تعالی هل تعلمون أن رومة لم یکن یشرب منها أحدٌ إلا بثمن فابتعتها فجعلتها للغنی والفقیر وابن السبیل! قالوا: اللهم نعم. روی ذلک عنه الأحنف بن قیس وأبو سلمة وأبو عبد الرحمن السلمی وغیرهم وبعض الروایات فی البخاری.

و از آن جمله آنکه توسیع نمود مسجد آن حضرت را قال عثمان فی خطبته یوم الدار: أشهدکم بالله الذی لا إله إلا هو أتعلمون أن رسول الله قال: «من ابتاع مربد بنی فلان غفر له»، فابتعته بعشرین ألفاً أو بخمسة وعشرین ألفاً فأتیت النبی فأخبرته فقال: «اجعله فی مسجدنا وأجره لک». روی ذلک الأحنف بن قیس وأبو سلمة وأبو عبد الرحمن السلمی وغیرهم.

واز آن جمله آنکه در غزوهء تبوک مخمصهء شدیده پیش آمد ووی کشف آن نمود، عن سالم بن عبد الله بن عمر فی حدیث طویل: ثم کان من جهازه جیش العسرة أن رسول الله غزا غزوة تبوک فلم یلق فی غزاةٍ من غزواته ما لقی فیها من المخمصة والظمأ وقلة الظهر فبلغ عثمان فاشتری قوتاً وطعاماً وأدماً وما یصلح لرسول الله ولأصحابه فجهز إلیه عیراً فنظر رسول الله إلی سوادٍ قد أقبل قال: هذا قد جاءکم بخیر فأُنیخَت الرکاب ووضع ما علیها من الطعام والأدم وما یصلح لرسول الله ولأصحابه فرفع یدیه إلی السماء وقال: إنی قد رضیتُ عن عثمان فارض عنه، ثلاث مراتٍ ثم قال لأصحابه: أیها الناس ادعوا لعثمان، فدعا له الناس جمیعاً مجتهدین ونبیهم .

و از آنجمله آنکه در بسیاری از احیان بکتابت وحی و نامه هائیکه افشای آن نمی خواستند قیام می نمود وفی الریاض عن عائشة قالت: والله لقد کان قاعداً عند نبی الله وان رسول الله لمسندٌ ظهره إلی وإن جبریل لیوحی إلیه القرآن وإنه یقول: اکتب یا عثیم.

وفی الریاض أیضا فی قصة قتله أنهم لما قطعوا یده بالسیف قال: أما والله إنها أول کفٍ خطت المُفصّل.

قلت: إنما خص المفصل بالذکر لأنه أول ما نزل من القرآن.

واز آن جمله آن است که او اول کسی است که خبیص پخت برای آن حضرت وأصحاب او و باین جهت خاطر ایشان را بدعای خویش مائل ساخت.

فی الریاض عن لیث بن أبی سالم قال: أول من خبص الخبیص فی الإسلام عثمان بن عفان قدمت علیه عیرٌ تحمل الرقیق والعسل فخلط بینهما وبعث به إلی رسول الله إلی منزل أم سلمة فلما جاء رسول الله قدمت بین یدیه فأکل فاستطابه فقال: مَن بعث هذا؟ فقالت: عثمان یا رسول الله بعث به، قال: اللهم إن عثمان یراضیک فارض عنه.

وعن عبد الله بن سلام قال: قدمت عیر من طعام فیها حملٌ لعثمان بن عفان علیه دقیقُ حواری وسمن وعسل فأتی به النبی فدعا فیها بالبرکة ثم دعا ببرمةٍ فنصبت علی النار وجعل فیها من العسل والدقیق والسمن ثم عصد حتی نضج أو کاد ینضج ثم انزل فقال رسول الله : کلوا هذا شیء یسمیه فارس الخبیص.

و از آن جمله آنکه در وقتی از اوقات اهل بیت آن حضرت را مخمصهء روی داد وی رضي الله عنه در کشف آن سعی بلیغ نمود، فی الریاض النضرة عن عائشة قالت: مکث آل محمد أربعة أیام ما طعموا شیئاً حتی تضاغَوا صبیاننا فدخل رسول الله فقال: یا عائشة هل أصبتم بعدی شیئاً؟ فقلت: من أین إن لم یأتنا الله عزّ وجل به علی یدیک، فتوضأ وخرج مسبحاً یصلی ههنا مرةً یدعو، قالت فأتی عثمان من آخر النهار فاستأذن فهممت أن أحجبه ثم قلت هو رجلٌ من مکاثیر الصحابة لعل الله عزّ وجل إنما ساقه إلینا لیجری علی یدیه خیراً فأذنت له فقال: یا أماه أین رسول الله؟ فقلت: یا بنی ما طعم آل محمد من أربعة أیام شیئاً دخل رسول الله متغیراً ضامر البطن، فأخبرته بما قال لها وبما ردت علیه قال فبکی عثمان بن عفان وقال: مقتاً للدنیا، ثم قال: یا أم المؤمنین ما کنت بحقیقة أن ینزل بک یعنی هذا ثم لا تذکریه لی ولعبد الرحمن بن عوف ولثابت بن قیس فی نظائرنا من مکاثیر الناس، ثم خرج فبعث إلینا بأحمال من الدقیق وأحمال من الحنطة وبأحمال من التمر وبمسلوخٍ وثلثمائة درهم فی صرة ثم قال: هذا یبطئ علیکم، ثم بعث بخبزٍ وشواء کثیر فقال: کلوا أنتم وضعوا لرسول الله حتی یجیء، ثم أقسم علی أن لا یکون مثل هذا إلا أعلمته قالت: ودخل رسول الله فقال: یا عائشة هل أصبتم بعدی شیئاً؟ قلت: یا رسول الله قد علمت أنک إنما خرجت تدعو الله عز وجل لن یردک عن سؤالک، قال: فما أصبتم؟ قلت: کذا وکذا حمل بعیر دقیقاً وکذا وکذا حمل بعیر حنطة وکذا وکذا حمل بعیر تمراً وثلاثمائة درهمٍ فی صرة ومسلوخاً وخبزاً وشواءً کثیرا، فقال: مِمّن؟ فقلت: من عثمان بن عفان، قالت: وبکی وذکر الدنیا بمقتٍ وأقسم علی أن لا یکون مثل هذا إلا کلمته، فلم یجلس رسول الله حتی خرج إلی المسجد ورفع یدیه وقال: اللهم إنی قد رضیت عن عثمان فارض عنه.

و از آن جمله آنکه در اوقات بسیار آن حضرت برای او دعا فرمود در این باب اجتهاد تمام نمود، فی الریاض عن أبی سعید الخدری قال: رمقت رسول الله من أول اللیل إلی أن طلع الفجر یدعو لعثمان بن عفان یقول: اللهم عثمان رضیتُ عنه فارض عنه.

وعن یوسف بن سهل بن یوسف الأنصاری عن أبیه عن جده قال: خطب رسول الله فقال فی خطبته: اللهم ارض عن عثمان بن عفان.

وعن جابر بن عطیة قال قال رسول الله : غفر الله لک یا عثمان ما قدمتَ وما أخرت وما أسررت وما أعلنت وما أخفیت وما أبدیت وما هو کائن إلی یوم القیامة. أخرجه البغوی فی معجمه.

وخرجه ابن عرفة العبدی قال: وما کان وما هو کائن.

و خدای عزّ وجل ذی النورین را از اعمال مقربه نصیب کامل و حظ وافر عطا فرموده بود جمع کرده بود قرآن را یعنی حفظ کرده بود آن را در زمان آن حضرت و بغایت قوی بود حفظ او.

فی الریاض من حدیث أبی ثور الفهمی عن عثمان: ولقد جمعت القرآن علی عهد رسول الله .

وقال أبو عمر عن محمد بن سیرین وعثمان بن عبد الرحمن التیمی وغیرهما أنه کان یحیی اللیل کله برکعةٍ یجمع فیه القرآن.

و در باب طهارت اعتناء تمام داشت و از جناب نبوت علیه الصلوات والتسلیمات صفت وضوء و فضائل آن بشهادت حال تلقی نمود چنانکه حدیث حمران وجماعه عن عثمان در صحیحین خوانده باشی. وأخرج مسلم فی بعض طریق هذا الحدیث قال ابن شهاب: وکان علماؤنا یقولون هذا الوضوء، وفی بعض طرقها قال حمران بن ابان: کنت أضع لعثمان طهوره فما أتی علیه یومٌ إلا وهو یفیض نطفة، یعنی یغتسل بماء قلیل کل یوم.

و در صیام و قیام ید طولی داشت عن مولاة لعثمان قالت: کان عثمان یصوم الدهر.

وعن الزبیر بن عبد الله عن جدته قال: کان عثمان یصوم الدهر ویقم اللیل إلا هجعةً من أوله. ذکره فی الریاض.

و در صدقه مرتبهء عالیه از عجائب ما جریات حال اوست آنچه ابن عباس نقل کرده عن ابن عباس قال: قحط الناس فی زمان أبی بکر فقال أبو بکر: لا تمسون حتی یفرج الله عنکم، فلما کان من الغد جاء البشیر إلیه قال: قدمت لعثمان ألف راحلةٍ بُراً وطعاما، قال: فغدا التجار علی عثمان فقرعوا إلیه الباب فخرج إلیهم وعلیه ملاءةٌ وقد خالف بین طرفیها علی عاتقیه، فقال لهم: ما تریدون؟ قالوا: قد بلَغنا أنه قدم لک ألف راحلة براً وطعاماً بعنا حتی نوسع به علی فقراء المدینة، فقال لهم عثمان: ادخلوا فدخلوا فإذا ألف وقرٍ قد صب فی دار عثمان فقال لهم: کم تربحونی علی شرائی من الشام، فقالوا: العشرة اثنی عشر، قال: قد زادونی، قالوا: العشرة أربعة عشر، قال: زادونی، قالوا: العشرة خمسة عشر، قال: زادونی، قالوا: ومَن زادک ونحن تجار المدینة، قال: زادونی بکل درهمٍ عشرةً عندکم زیادةٌ؟ قالوا: لا، قال: فأشهدکم معشر التجار أنها صدقةٌ علی فقراء المدینة، قال عبد الله: فبت لیلتی فإذا أنا برسول الله فی منامی وهو علی برذونٍ أشهب یستعجل وعلیه حلة من نورٍ وبیده قضیبٌ من نور وعلیه نعلان شراکهما من نورٍ فقلت له: بأبی أنت وأُمی یا رسول الله لقد طال شوقی إلیک، فقال : إنی مبادرٌ لأن عثمان تصدق بألفٍ راحلةٍ وإن الله قد قبلها منه وزوجه بها عروساً فی الجنة وأنا ذاهبٌ إلی عرس عثمان.

و در اعتاق پایهء بلند داشت فی الریاض عن عثمان قال: ما أتت جمعةٌ إلا ولنا عتق رقبة منذ أسلمت إلا أن لا أجد تلک الجمعة فأجمعها فی الجمعة الثانیة.

و در ادای حج و عمره گوئی مسابقت بردهء مالک أنه بلغه أن عثمان ربما کان یعتمر فلا یحط رحله حتی یرجع.

و در وصل ارحام از اقران در گذشته قالت عائشة: ولقد قتلوه وانه لمن أوصلهم للرحم وأتقاهم للرب. أخرجه أبو عمر، وقال علی بن أبی طالب نحو من ذلک.

و خدای عزّ وجل او را به احوال سنیه و قلبیه برگزیده بود. فمن خوفه فی المشکاة عن عثمان أنه کان إذا وقف علی قبر بکی حتی تبُلّ لحیته فقیل له تذکر الجنة والنار فلا تبکی وتبکی من هذا، فقال إن رسول الله قال: «إن القبر أوّل منزل من منازل الآخرة فإن نجا منه فما بعده أیسر منه وإن لم ینج منه فما بعده أشدّ منه»، وقال رسول الله : «ما رأیت منظراً قط إلا والقبر أفظع منه». رواه الترمذی وابن ماجه.

فی الریاض عن أبی الفرات قال: کان لعثمان عبدٌ فقال له إنی کنت عرکت أذنک فاقتصِّ منی، فأخذ بأذنه ثم قال عثمان: اشدد یا حبّذا قصاص فی الدنیا لا قصاصٌ فی الآخرة.

وروی عنه قال: لو أنی بین الجنة والنار ولا أدری أیتهما تؤمر لی لاخترت أن أکون رماداً قبل أن أعلم إلی أیتهما أصیر.

ومِن عزوفه من شهوات الدنیا عن شرحبیل بن مسلم قال: کان عثمان یطعم الناس طعام الإمارة ویأکل الخل والزیت.

وعن عبد الله بن شدادٍ قال: رأیت عثمان یوم الجمعة یخطب وهو یومئذٍ أمیر المؤمنین وعلیه ثوبٌ قیمته أربعة دراهم أو خمسة دراهم.

وعن الحسن وقد سأله رجلٌ: ما کان رداء عثمان؟ قال: قطری، قال: کم ثمنه؟ قال: ثمانیة دراهم، قال: ونعلاه معقبتان مخصرتان لهما قبالان. ذکر هؤلاء الأحادیث الثلاثة فی الریاض.

ومن ورعه عن حماد بن زید قال: رحم الله أمیر المؤمنین عثمان حوصر نیفاً وأربعین لیلةً لم تبد منه کلمةٌ یکون لمبتدع فیها حجةٌ. ذکره فی الریاض.

ومن تواضعه فی الریاض عن الحسن قال: رأیت عثمان نائماً فی المسجد ورداءه تحت رأسه فیجیء الرجل فیجلس إلیه ثم یجیء الرجل فیجلس إلیه فیجلس کأنه أحدهم. وفی روایةٍ: رأیت عثمان نائما فی المسجد فی ملحفة لیس حوله أحدٌ وهو أمیر المؤمنین، وفی روایة: رأیت عثمان یقیل فی المسجد ویقوم وأثر الحصا فی جنبه، فیقول الناس: هذا أمیر المؤمنین.

وعن علقمة بن وقاص أن عمرو بن العاص قام إلی عثمان وهو یخطب الناس فقال: یا عثمان إنک قد رکبت بالناس النهابیر ورکبوها منک فتب إلی الله عز وجل ولیتوبوا، فالتفت إلیه عثمان وقال: وأنت هناک یا ابن النابغة، ثم رفع یدیه واستقبل القبلة وقال: أتوب إلی الله تعالی اللهم إنی أول تائبٍ إلیک.

ومن شفقته علی رعیته فی الریاض عن سلیمان بن موسی أن عثمان بن عفان دُعی إلی قوم کانوا علی أمرٍ قبیحٍ فخرج إلیهم فوجدهم قد تفرقوا ورأی أمراً قبیحاً، فحمد الله إذ لم یصادفهم وأعتق رقبة.

من حسن معاشرته لأهله وخدمه: فی الریاض عن جدة الزبیر بن عبد الله مولاة لعثمان قالت: کان عثمان لا یوقظ أحداً من أهله من اللیل إلا أن یجده یقظان فیدعوه فیناوله وضوءه.

ومن أدبه: فی الریاض عن أبی ثور الفهمی قال: قدمت علی عثمان فبینما أنا عنده فخرجت فإذا وفد أهل مصر قد رجعوا فدخلت علیه فأعلمته قال: کیف رأیتَهم؟ قلت: رأیت فی وجوهم الشر وعلیهم ابن عدس البلویّ، فصعد ابن عدس منبر رسول الله فصلی بهم الجمعة وتنقص عثمان فی خطبته، فدخلت علیه فأخبرته بما قام فیهم فقال: کذب والله ابن عدس لولا ما ذکر ما ذکرت ذلک إنی والله لرابع أربعة فی الإسلام وأنکحنی رسول الله ابنته ثم توفیت فأنکحنی ابنته الأخری، ما زنیت ولا سرقت فی الجاهلیة ولا فی الإسلام ولا تغنیت ولا تمنیت منذ أسلمت ولا مسست فرجی بیمینی منذ بایعت بها رسول الله ولقد جمعت القرآن علی عهد رسول الله ولا أتت جمعةٌ إلا ولنا عتق رقبةٍ منذ أسلمت إلا أن لا أجد تلک الجمعة فأجمعها فی الجمعة الثانیة.

ومن صبره رضي الله عنه فی الریاض عن عبد الرحمن بن مهدی کان لعثمان شیئان لیسا لأبی بکر وعمر صبره نفسه حتی قتل مظلوماً وجمعه الناس علی المصحف.

ومن مقاماته التی نص رسول الله علی إثباتها له الحیاء، أخرج مسلم من حدیث عائشة فی قصة: «ألا أستحیی ممن تستحیی منه الملائکة» یعنی عثمان.

وفی حدیث طویل یجمع مناقب جمع من الصحابة: «وأصدقهم حیاءً عثمان».

و معنی حیا اینجا انقیاد طبیعت و قلب است نور ایمان را و قول حضرت رسالت در حق او عیان دیده شد؛ زیرا که هر بار که اسباب هیجان قوت سبعیه و هشویه بظهور آمد یا فتنه مهیا شد حضرت عثمان رضي الله عنه از امضای آن تقاعد نمود و این معنی ناشی است از انجام نفس از خوض در مقتضیات جوش و خروش خود بغلبهء نور ایمان همین معنی را شارع صلوت الله وسلامه علیه بلفظ حیا تعبیر فرمود.

والشهادة روی عن عثمان من طرق متعددة فی خطبته یوم الدار: أذکرکم بالله هل تعلمون أن حراء حین انتفض قال رسول الله : «اثبت حراء فلیس علیک إلا نبی أو صدیق أو شهید» روی عنه ناقلو خطبته تلک أبو سلمة وأبو عبد الرحمن السلمی وثمامة بن حزن القشیری وغیرهم وروی ذلک جماعة من الصحابة.

وکونه رفیقاً للنبی کفؤا له. أخرج الحاکم عن زید بن أسلم عن أبیه قال شهدت عثمان یوم حصر فی موضع الجنائز فقال: أنشدک الله طلحة أتذکر یوم کنت أنا وأنت مع رسول الله فی مکانٍ کذا وکذا ولیس معه من أصحابه غیری وغیرک فقال: یا طلحة إنه لیس من نبی إلا وله رفیقٌ من أمته معه فی الجنة وإن عثمان رفیقی ومعی فی الجنة، فقال طلحة: اللهم نعم. قال الحاکم: صحیح.

و مراد از رفیق در این مقام شخصی است که متشبه باشد به آن حضرت در اعمال مقربه و اخلاق مرضیه.

مدار حواریت اهتمام کلی است در نصر و اعانت او در مشاهد و مدار رفیق موافقت است در اعمال و اخلاق.

أخرج الحاکم عن محمد بن عبد الله بن عمرو بن عثمان عن المطلب بن عبد الله عن أبی هریرة قال: دخلت علی رقیة ح ومن طریق وهب بن منبه عن أبی هریرة قال: دخلت علی رقیة بنت رسول الله وبیدها مشط فقالت: خرج رسول الله من عندی آنفاً فرجلت رأسه فقال لی: کیف تجدین عثمان؟ قالت: فقلت: بخیر، قال: أکرمیه فإنه من أشبه أصحابی بی خلقاً.

وفی الحدیث إشکالٌ ظاهرٌ وهو أن أبا هریرة إنما جاء بعد خیبر وقد توفیت رقیة حین جاء البشیر بفتح بدرٍ، لکن للحدیث أصلٌ روی من طرق متعددةٍ وقال الحاکم: ولا شک أن أبا هریرة روی هذا الحدیث عن متقدم من الصحابة أنه دخل علی رقیة لکنی طلبت جهدی فلم أجده فی الوقت.

قلت: وفی حدیثٍ آخر أن النبی قام إلیه واعتنقه وقال: هو کفؤی. معنی الکفؤ ههنا هو معنی الرفیق.

وکونه یحب الله ورسوله ویحبه الله ورسوله. أخرج الحاکم عن ابن عباس عن أم کلثوم بنت النبی أنها قالت: یا رسول الله زوجی خیرٌ أو زوج فاطمة، قال: فسکت النبی ثم قال: زوجک ممن یحب الله ورسوله ویحبه الله ورسوله، فولت فقال لها: هلم ماذا قلتُ؟ قالت: قلتَ لزوجی یحب الله ورسوله ویحبه الله ورسوله، قال: نعم وأزیدک دخلت الجنة فرأیت منزله ولم أر أحداً من أصحابی یعلوه فی منزله.

أقول ذلک من ثواب صبره علی البلوی.

بالجمله آن حضرت تصریح نمود به اثبات این مقامات او را و این تصریح نبود الا بعد از آنکه این اوصاف در نفس نفیس او راسخ شده و سر تا پاش را گرفته و بآن ممتلی گشته چنانکه اطوار و احوال شباروزی او شاهد عدل است بر آن.

ومن کراماته: فی الریاض روی أن رجلاً دخل علی عثمان وقد نظر امرأةً اجنبیةً فلما نظر إلیه قال: هاه أیدخل علیّ أحدکم وفی عینه أثر الزنا؟ فقال رجلٌ: أوحیٌ بعد رسول الله ؟ فقال: لا ولکن قول حقٍ وفراسة صدقٍ.

وعن نافع أن جهجاه الغفاری تناول عصا عثمان وکسرها علی رکبته فأخذته الأکلة فی رجله.

وعن أبی قلابة قال کنت فی ربعة بالشام سمعت صوت رجل یقول: یا ویلاه النار فقمت إلیه وإذا رجلٌ مقطوع الیدین والرجلین من الخفین أعمی العینین منکباً لوجهه فسألته عن حاله فقال: إنی کنت ممن دخل علی عثمان الدار فلما دنوت منه صرخت زوجته فلطمتها، فقال: ما لک قطع الله یدیک ورجلیک وأعمی عینیک وأدخلک النار، فأخذتنی رعدةٌ عظیمةٌ وخرجت هارباً وأصابنی ما تری ولم یبق من دعائه إلا النار، قال فقلت له: بُعداً لک وسحقاً.

وعن مالک أنه قال: کان عثمان مرّ بحشّ کوکب فقال: إنه سیُدفن ههنا رجلٌ صالح فکان أول من دفن فیه.

فی الصواعق عن یزید بن أبی حبیب: بلغنی أن عامة الرکب الذین ساروا إلی عثمان جُنّوا.

و در ایام خلافت خود موعظتهای مؤثره می فرمود وحکمتها از باب تهذیب اخلاق و غیر آن بر حاضرین القاء می نمود فصلی از این حکم نقل از روضة الاحباب کنیم.

من تلک الکلمات المبارکات قوله: تاجروا الله تربحوا، ومنها قوله: العبودیة محافظة الحدود والوفاء بالعهود والرضا بالموجود والصبر عن المفقود، ومنها: بادروا آجالکم بخیر ما تقدرون علیه، ومنها: ألا إنما الدنیا طویت علی الغرور فلا تغرنکم الدنیا ولا یغرنکم بالله الغرور، ومنها: الهدیة من العامل إذا عزل کالهدیة منه إذا عمل، ومنها: خیر الناس من عصم واعتصم بکتاب الله، ومنها: من علامات العارف أن یکون قلبه مع الخوف والرجاء ولسانه مع الحمد والثناء وعیناه مع الحیاء والبکاء وإرادته مع الترک والرضا، ومنها: من علامات المتقی أنه یری الناس قد نجوا ویری نفسه قد هلکت، ومنها قوله: من أضیع الأشیاء عمرٌ طویلٌ لا یتزود صاحبه لسفر الآخرة، ومنها: من کانت الدنیا سجنه فالقبر راحته، وقوله: لو طهرت قلوبکم ما شبعت من کلام الله تعالی.

أما آنچه از باب احیاء علوم دین نصیب ذی النورین شد رضي الله عنه پس در باب نشر قرآن عظیم پنج نوع بود:

یکی آنکه صحف و اوراق هر یکی که موافق تلفظ خود و مطابق ترتیب طبع رأی خویش نوشته بودند حاضر ساخت و محو نمود و مصحف شیخین را که حضرت فاروق سالها در تصحیح آن سعی و اهتمام تمام فرموده بود از پیش ام المؤمنین حفصه رضي الله عنه طلب داشت و از وی نسَخ متعدده نویسانیده به آفاق فرستاد و قدغن بلیغ نمود که قرآن را بلغت قریش نویسند و به اطراف ممالک نوشت تا موجب همان نسخ اخذ کنند از این جهت تفرقهء امت مرحومه زائل گشت و قرائت مشهوره از قرائت شاذه امتیاز پیدا کرد و جمیع مسلمین بر یک مصحف متفق شدند اگر این قسم اهتمام نمی نمود در کتاب الله اختلاف پیدا می شد مثل اختلاف امم سابقه.

أخرج البخاری عن أنس بن مالک أن حذیفة بن الیمان قدم علی عثمان وکان یغازی أهل الشام فی فتح أرمینیة وأذربیجان مع أهل العراق، فأفزع حذیفة اختلافهم فی القراءة فقال حذیفة لعثمان: یا أمیر المؤمنین أدرک هذه الأمة قبل أن یختلفوا فی الکتاب اختلافَ الیهود والنصاری، فأرسل عثمان إلی حفصة أن أرسلی بالصحف ننسخها فی المصاحف ثم نردها إلیک، فأرسلت بها حفصة إلی عثمان فأمر زید بن ثابتٍ وعبد الله بن الزبیر وسعید بن العاص وعبد الرحمن بن الحارث بن هشام فنسخوها فی المصاحف وقال عثمان للرهط القرشیین الثلاثة: إذا اختلفتم أنتم وزید بن ثابت فی شیء من القرآن فاکتبوه بلسان قریشٍ فإنما نزل بلسانهم، ففعلوا حتی إذا نسخوا الصحف فی المصاحف رد عثمان المصحف إلی یحفصة وأرسل إلی کل أفقٍ بمصحف مما نسخوا وأمر بسواه من القرآن فی کل صحیفة أو مصحف أن یُحرق.

دیگر آنکه جمعی از قراء تابعین را علیم فرمود و سلسلهء قراءت او تا حال باقی است.

فی شرح السنة: القراء المعروفون أسندوا قراءتهم إلی الصحابة فعبد الله بن کثیرٍ ونافع أسندا إلی أبی بن کعبٍ، وعبد الله بن عامر أسند إلی عثمان بن عفان، وأسند عاصمٌ إلی علیٍ وعبد الله بن مسعودٍ وزیدٍ، وأسند حمزة إلی عثمان وعلیٍ، وهؤلاء قرءوا علی النبی .

سوم آنکه قراءت طویله در نمازها اختیار می نمود مانند شیخین تا مسلمین قراءت خود را بمعیار تلفظ او کامل العیار سازند.

أخرج مالک أن القرافصة بن عمیر الحنفی قال: ما أخذت سورة یوسف إلا من قراءة عثمان بن عفان إیاها فی الصبح من کثرة ما کان یرددها.

چهارم آنکه در اول نزول قرآن بکتابت آن اشتغال ورزید من بعد هر که آمد او را اعتمادی بوده است بر متقدم وذلک قوله: أول یدٍ خطت المفصل.

پنجم آنکه در معرفت تفسیر قرآن ومتی أنزلت وفِیم أنزلت ید طولی داشت

أخرج الترمذی عن ابن عباس قال: قلت لعثمان بن عفان ما حملکم أن عمدتم إلی الأنفال وهی من المثانی وإلی براءة وهی من المئین فقرنتم بینهما ولم تکتبوا بینهما سطر بسم الله الرحمن الرحیم ووضعتموها فی السبع الطوال، ما حملکم علی ذلک؟ فقال عثمان: کان رسول الله مما یأتی علیه الزمان وهو ینزل علیه السور ذوات العدد فکان إذا انزل علیه الشیء دعا بعض من کان یکتب فیقول: ضعوا هؤلاء الآیات فی السورة التی یذکر فیها کذا وکذا، فإذا نزلت علیه الآیة فیقول: ضعوا هذه الآیة فی السورة اللتی یذکر فیه کذا وکذا، وکانت الأنفال من أوائل ما نزلت بالمدینة وکانت براءةٌ من آخر القرآن وکانت قصتها شبیهةً لقصتها فظننت أنها منها فقبض رسول الله ولم یبین لنا أنها منها فمن أجل ذلک قرنت بینهما ولم أکتب بینهما سطر بسم الله الرحمن الرحیم فوضعتها فی السبع الطوال.

وأخرج أبو بکر بن أبی شیبة عن محمد بن سیرین قال: أشرف علیهم عثمان من القصر فقال: ائتونی برجل أُتالیه کتاب الله، فأتوه بصعصعة بن صُوحان وکان شاباً فقال: ما وجدتم أحداً تأتونی به غیر هذا الشاب؟ قال: فتکلم صعصعة بکلام فقال له عثمان: اتلُ، فقال صعصعة: {أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ} فقال: لیست لک ولا لأصحابک ولکنها لی ولأصحابی، ثم تلا عثمان: {{أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ} حتی بلغ {وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ}.

وأخرج أبو بکر بن أبی شیبة فی قصة مناظرته مع وفد مصر قالوا: ادع بالمصحف، فقالوا: افتح السابعة، وکانوا یسمون سورة یونس السابعة، فقرأها حتی إذا أتی علی هذه الآیة: {قُلْ أَرَأَیْتُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ لَکُمْ مِنْ رِزْقٍ فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَرَامًا وَحَلَالًا قُلْ آَللَّهُ أَذِنَ لَکُمْ أَمْ عَلَی اللَّهِ تَفْتَرُونَ} قالوا: أرأیت ما حمیت من الحمی آلله أذن لک به أم علی الله تفتری؟ فقال: أَمْضِهِ، أنزلت فی کذا وکذا، وأما الحمی فإن عمر حمی الحمی قبل لإبل الصدقة فلما ولیت زادت إبل الصدقة فزدت فی الحمی لما زاد من إبل الصدقة، فجعلوا یأخذونه بالآیة فیقول: أمضه أنزلت فی کذا وکذا.

و در باب ترویج حدیث آنکه نزدیک به صد و چهل حدیث در کتب معتبره به اسانید ثابته بواسطهء کبراء صحابه و تابعین از مسند او در دست مردم موجود است چون فضل حفظ چهل حدیث به آن درجه باشد که روز قیامت از جملهء علماء محشور شود پس چیست گمان تو در قدر صد و چهل حدیث؟ هر گاه در خطب خود بیان فضائل اعمال می نمود نفس او در حاضرین گرامی شد.

أخرج البخاری عن أبی عبد الرحمن السلمی عن عثمان رضي الله عنه عن النبی قال: «خیرکم من تعلم القرآن وعلمه» قال: واقرأ أبو عبد الرحمن فی إمرة عثمان حتی کان الحَجاج قال: وذاک الذی أقعدنی مقعدی هذا.

و در عمل بأحادیث فضائل جدی بلیغ داشت و فطرت سلیمهء او آن را مطاوعت تمام می نمود

وأخرج أحمد عن عطاء بن فروخ مولی القرشیین أن عثمان اشتری من رجل أرضاً فأبطأ علیه فلقیه فقال: ما منعک من قبض مالک؟ قال: إنک فتنتنی فما ألقی من الناس أحداً إلا وهو یلومنی، قال: أوذلک یمنعک؟ قال: نعم، قال: فاختر بین أرضک ومالک ثم قال قال رسول الله : «أدخل الله الجنة رجلاً کان سهلا مشتریا وبائعا وقاضیا ومقتضیا».

وأخرج أحمد عن محمود بن لبید أن عثمان أراد أن یبنی مسجد المدینة فکره الناس ذلک وأحبوا أن یدعوه علی هیئته فقال عثمان: سمعت رسول الله یقول: «من بنی مسجداً لله عزّ وجل بنی الله له فی الجنة مثله».

و در باب فتاوی و احکام آنکه در خلافت خود از وی استفتاء می نمودند و قضایا را پیش او رفع می کردند پس فتوی میداد و فیصل می فرمود و این باب از آن بیشتر است که در این رساله آنرا استقصا کنیم بطریق مثال مسائلی چند بر نگاریم در باب وضو مما مسّت النار أحادیث مختلفه وارد شده و عمل صحابه نیز مختلف در این باب ظاهر گشته حضرت ذی النورین کشف آن شبهه نمود و بیان واضح فرمود که عمل بر وضو مما مست النار متروک است

أخرج أحمد عن شیخ من ثقیف عن عمه أنه رأی عثمان بن عفان جلس علی الباب الثانی من مسجد رسول الله فدعا بکتف فتعرقها ثم قام فصلی ولم یتوضأ ثم قال: جلست مجلس النبی وأکلت ما أکل النبی وصنعت ما صنع النبی .

وأخرج أحمد عن سعید بن المسیب یقول: رأیت عثمان قاعداً فی المقاعد فدعا بطعامٍ مما مسته النار فأکله ثم قام إلی الصلاة فصلی ثم قال: قعدت مقعد رسول الله وأکلت طعام رسول الله وصلیت صلاة رسول الله .

وأخرج أحمد عن رباحٍ قال: زوّجنی مولای جاریةً رومیةً فوقعت علیها فولدت لی غلاماً أسود مثلی فسمیته عبد الله ثم وقعت علیها فولدت لی غلاماً أسود مثلی فسمیته عبید الله، ثم طبن لها غلامٌ رومیٌ، قال حسبته قال لأهلی رومیٌ، یقال له یوحنس فراطنها بلسانه، یعنی بالرومیة، فوقع علیها فولدت له غلاماً أحمر کأنه وزغةٌ من الوزغات فقلت لها: ما هذا؟ قالت: هذا من یوحنس، فارتفعنا إلی عثمان بن عفان وأقرّا جمیعاً فقال عثمان: إن شئتم قضیت بینکم بقضیة رسول الله إن رسول الله قضی أن الولد للفراش، حسبته قال: وجلدهما.

و تحقیق نمود که استلام رکن شامی و رکن عراقی سنت نیست

أخرج أحمد عن یعلی بن أمیة قال: طفت مع عثمان فاستلمنا الرکن، قال یعلی: فکنت مما یلی البیت فلما بلغنا الرکن الغربی الذی یلی الأسود جررت بیده لیستلم فقال: ما شأنک؟ فقلت: ألا تستلم؟ قال: فقال: ألم تطف مع رسول الله ؟ فقلت: بلی، قال: أرأیته یستلم هذین الرکنین الغربیین؟ فقلت: لا، قال: أفلیس لک فیه أسوةٌ حسنةٌ؟ قلت: بلی، قال: فانفُذ عنک.

و بیان نمود که پوشیدن معصفر مردان را درست نیست

أخرج أحمد عن أبی هریرة قال: راح عثمان إلی مکة حاجاً ودخلت علی محمد بن جعفر بن أبی طالب امرأتُه فبات معها ثم غدا وعلیه ردع الطیب وملحفة معصفرةٌ مفدّمةٌ فأردک الناس بملل قبل أن یروحوا، فلما رآه عثمان انتهره وأفّف وقال: أتلبس المعصفر وقد نهی عنه رسول الله ؟ فقال له علی بن أبی طالبٍ: إن رسول الله لم ینهه ولا إیاک وإنما نهانی.

مالک عن أبی النضر مولی عمر بن عبیدالله عن مالک بن أبی عامر أن عثمان بن عفان کان یقول فی خطبته قل ما یدع ذلک إذا خطب: إذا قام الإمام یخطب یوم الجمعة فاستمعوا له وأنصتوا فإن للمنصت الذی لا یسمع من الحظ مثل ما للمنصت السامع، فإذا قامت الصلاة فاعدلوا الصفوف وحاذوا بالمناکب فإن اعتدال الصفوف من تمام الصلاة، ثم لا یکبر حتی یأتیه رجالٌ قد وکلهم بتسویة الصفوف فیخبرونه أن قد استوت فیکبر.

مالک عن یحیی بن سعید عن محمد بن إبراهیم عن عبد الرحمن بن أبی عمرة الأنصاری أنه قال: جاء عثمان بن عفان إلی صلاة العشاء فرأی أهل المسجد قلیلاً فاضطجع فی مؤخر المسجد ینتظر الناس أن یکثروا فأتاه ابن أبی عمرة فجلس إلیه فسأله من هو فأخبره فقال له عثمان: «من شهد العشاء فکأنما قام نصف لیلةٍ ومن شهد الصبح فکأنما قام لیلةً».

مالک أنه بلغه أن الهلال رُئی فی زمان عثمان بن عفان بعشی فلم یفطر عثمان حتی أمسی وغابت الشمس.

مالک عن نافع عن نبیه بن وهب أخی بنی عبد الدار أن عمر بن عبید الله أرسل إلی أبان بن عثمان وأبان یومئذٍ أمیر الحاج وهما محرمان أنی قد أردت أن أنکح طلحة بن عمر ابنة شیبة بن جبیر فأردت أن تحضر، فأنکر ذلک علیه أبان قال: سمعت عثمان بن عفان یقول: قال رسول الله : «لا ینکح المحرم ولا یُنکح ولا یخطب علی نفسه ولا علی غیره».

مالک عن عبد الله بن أبی بکر عن عبد الله بن عامر بن ربیعة قال: رأیت عثمان بن عفان بالعرج وهو محرم فی یومٍ صائفٍ قد غطی وجهه بقطیفة أرجوانٍ أتی بلحم صیدٍ فقال لأصحابه: کلوا، فقالوا: أوَلا تأکل أنت؟ فقال: إنی لست کهیئتکم إنما صِید من أجلی.

مالک عن ابن شهاب عن قبیصة بن ذویب أن رجلاً سأل عثمان بن عفان عن الأختین من ملک الیمین هل یجمع بینهما فقال عثمان: أحلتهما آیةٌ وحرمتهما آیةٌ أخری فأما أنا لا أحب أن أصنع ذلک، قال فخرج من عنده فلقی رجلاً من أصحاب رسول الله فسأله عن ذلک فقال: لو کان لی من الأمر شیء ثم وجدت أحداً فعل ذلک لجعلته نکالاً، قال ابن شهابٍ: أراه علی بن أبی طالب رضي الله عنه.

مالک عن ابن شهاب عن طلحة بن عبد الله بن عوف -قال: وکان أعلمهم بذلک- وعن أبی سلمة بن عبد الرحمن بن عوف أن عبد الرحمن ابن عوف طلق امرأته البتة وهو مریضٌ فورّثها عثمان بن عفان منه بعد انقضاء عدتها.

مالک عن عبد الله بن الفضل عن الأعرج أن عثمان بن عفان ورث نساء ابن مکمل منه وکان طلقهن وهو مریضٌ.

مالک عن یحیی بن سعید عن محمد بن یحیی بن حبان قال: کانت عند جدی حبان امرأتان هاشمیةٌ وأنصاریةٌ، فطلق الأنصاریة وهی ترضع فمرت بها سنةٌ ثم هلک عنها ولم تحض فقالت: أنا أرثه لم أحض، فاختصما إلی عثمان بن عفان فقضی لها بالمیراث فلامت الهاشمیة عثمان فقال: هذا عمل ابن عمک هو أشار علینا بهذا، یعنی علی بن أبی طالب.

مالک عن أبی الزناد عن سلیمان بن یسار أن نفیعا مکاتبا کان لأم سلمة زوج النبی أو عبداً کانت تحته امرأةٌ حرة فطلقها اثنتین ثم أراد أن یراجعها فأمره أزواج النبی أن یأتی عثمان بن عفان فیسأله عن ذلک فلقیه عند الدرج آخذاً بید زید بن ثابت فسألهما فابتدراه جمیعاً فقالا: حرمت علیک حرمت علیک.

مالک بن عبد الله بن أبی بکر عن عبد الملک بن أبی بکر بن عبد الرحمن بن الحارث بن هشام عن أبیه، أنه أخبره أن العاصی بن هشام هلک وترک بنین له ثلاثةً اثنان لأُم ورجلٌ لعلة فهلک أحد اللذین لأُم وترک مالاً وموالی فورثه أخوه لأبیه وأمه، ماله وولاء موالیه، ثم هلک الذی ورث المال وولاء الموالی وترک ابنه وأخاه لأبیه فقال ابنه: قد أحرزت ما کان أبی أحرز من المال وولاء الموالی، وقال اخوه: لیس کذلک إنما أحرزت المال وأما ولاء الموالی فلا، أرأیت لو هلک أخی الیوم ألَستُ أرثه أنا، فاختصما إلی عثمان بن عفان فقضی لأخیه بولاء الموالی.

مالک أنه بلغه عن جده مالک بن أبی عامر أن عثمان بن عفان قال: قال لی رسول الله : «لا تبیعوا الدینار بالدینارین ولا تبیعوا الدرهم بالدرهمین».

مالک أنه بلغه أن عمر بن الخطاب وعثمان بن عفان قضی أحدهما فی امرأة غرّت رجلاً بنفسها وذکرت أنها حرةٌ فولدت له أولاداً فقضی أن یفدی ولده بمثلهم.

مالک أنه بلغه أن عثمان بن عفان أتی بامرأة قد ولدت فی ستة أشهر فأمر بها أن ترجم فقال له علی بن أبی طالب: لیس ذلک علیها إن الله تبارک وتعالی یقول فی کتابه: {وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا} وقال: {وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضَاعَةَ} فالحمل یکون ستة أشهر فلا رجم علیها، فبعث عثمان فی أثرها فوجدها قد رُجمت.

مالک عن عبد الله بن أبی بکر عن أبیه عن عمرة بنت عبد الرحمن أن سارقاً سرق فی زمان عثمان بن عفان أترجة فأمر بها عثمان أن تقوم فقوّمت بثلاثة دراهم من صرف اثنی عشر درهماً بدینارٍ فقطع عثمان یده.

مالک عن عن أمه أبی سهل بن مالک عن أبیه أنها سمع عثمان بن عفان وهو یخطب وهو یقول: لا تکلفوا الأمة غیر ذات الصنعة الکسب فإنکم متی کلفتموها ذلک کسبت بفرجها، ولا تکلفوا الصغیر الکسب فإنه إذا لم یجد سرق، وعفوا إذ أعفّکم الله، وعلیکم من المطاعم بما طاب منها.

و بسیاری از سنن بسبب عمل او در میان مسلمین رواج یافت فی الریاض عن عبد الرحمن بن یزید قال: أفضتُ مع ابن مسعود من عرفة فلما جاء المزدلفة صلی المغرب والعشاء کل واحدةٍ منهما بأذان وإقامةٍ وجعل بینهما العشاء ثم نام، قال: فلما قال قائلٌ طلع الفجر صلی الفجر ثم قال إن رسول الله قال: إن هاتین الصلاتین أخرتا عن وقتهما فی هذا المکان المغرب والعشاء فإن الناس لا یأتون ههنا حتی یعتموا وأما الفجر فهذا الحین. ثم وقف فلما أسفر قال: إن أصاب أمیر المؤمنین السنة دفع، قال: فما فرغ عبد الله حتی دفع.

وعن أبی سریخ الخزاعی قال: کسفت الشمس فی عهد عثمان وبالمدینة عبد الله بن مسعودٍ قال: فخرج عثمان فصلی بالناس تلک الصلاة رکعتین سجد سجدتین فی کل رکعةٍ قال: ثم انصرف ودخل داره وجلس عبد الله إلی حجرة عائشة وجلسنا إلیه فقال: إن رسول الله کان یأمر بالصلاة عند کسوف الشمس والقمر فإذا رأیتموه قد أصابهما فافزعوا إلی الصلاة فإنها إن کانت الذی تحذرون کانت وأنتم علی غیر غفلةٍ وإن لم تکن کنتم قد أصبتم خیراً واکتسبتموه. خرّجهما احمد.

و اما فتوحیکه در زمان ذی النورین واقع شد پس دو قسم است؛ قسمی آنکه بعد وفات حضرت فاروق اعظم بعض بلدان عهد خود را نقض نمودند حضرت ذی النورین در تجدید فتح آن بلاد سعی بلیغ بتقدیم رسانیدند مانند قتال مرتدین در اول زمان حضرت صدیق أکبر رضي الله عنه.

از آنجمله: اهل همدان نقض عهد نمودند بر دست مغیرة بن شعبه فتح آن مجدد شد و اهل ری سخافت رای پیش آوردند باهتمام ابوموسی اشعری و براء بن عازب باز در حوزهء اسلام در آمدند و اهل اسکندریه رایت خلاف نصب کردند بسعی عمرو بن العاص رایت ایشان منکوس گشت و آذربیجان پا از حد وفا بعهد بیرون نهادند ولید بن عقبة کار بر ایشان تنگ ساخت و مضطر بصلح گردانید و در آن میان بعضی مواضع قریبهء آذربیجان نیز مفتوح گشت و ولید بن عقبة و سلمان بن ربیعه را بطرف ارمینیه فرستاد از آن بلاد غنائم بی حساب آودرند و عثمان بن أبی العاص را بشهر کازرون و نواحی آن روان فرمود و وی آن نواحی را بطریق مصالحه فتح کرد عثمان بن أبی العاص از انجا هرم بن حبان را بجانب دژ سفید روان ساخت و به اندک فرصتی با آن همه رزانت که داشت مفتوح شد.

أما قسم ثانی از آن جمله است: فتح افریقیه بر دست عبد الله بن سعد بن أبی سرح. أمیر المؤمنین عثمان رضي الله عنه عبد الله بن سعد را بجهت همین فتوح امارت مصر تفویض فرمود و خمس الخمس غنائمی که بسعی او حاصل شود تنفیل نمود و حاکم افریقیه در آن ایام از قبل قیصر روم شخصی جرجیر نام بود از طرابلس تا حدود طنجه در تحت حکومت او مندرج شده دماغ تفرعن بر افراشته نزدیک بصد و بیست هزار سوار جمع ساخت أمیر المؤمنین عثمان لشکری انبوه که طائفه ی از اشراف صحابه مثل عبد الله بن عباس و عبد الله بن عمر در آن جمعیت بودند مرتب نموده بکمک عبد الله بن سعد فرستاد او نیز جندی عظیم از غزاة مصر بهم آراست همه بهیئت اجتماعیه بجانب افریقیه روان شدند مدت چهل روز مابین الفریقین محاربه واقع شد از صباح تا نصف النهار بمقاتله مشغول می بودند بعد از آن هر یکی بمعسکر خود مراجعت می نمود أمیر المؤمنین عثمان بن عفان بعد مسافت موضع قتال از بلاد مسلمین ملاحظه فرموده عبد الله بن زبیر را با جمعی کثیر بمدد فرستاده بود ایشان بتعجیل تمام طی منازل نموده به اندک فرصتی بمحل قتال رسیدند اتفاقاً در وقت رسیدن ایشان چهل روز در این مکابده گذشته بود مسلمانان از غایت فرح تکبیر گفتند و شادمانی بسیار نمودند عبد الله بن زبیر در میان لشکر اسلام عبد الله بن سعد را ندید تفحص حال او کرد گفتند جرجیر در لشکر خود منادی داده که هر که سر ابن أبی سرح بنزدوی آرد صد هزار دینار زر سرخ او را بدهد و دختر خود را در حبالهء عقد او در آرد از این سبب خوف بر وی مستولی شده و مخفی گشته عبد الله بن الزبیر مشورت داد که تو نیز در لشکر خود منادی فرما که هر کس که سر جرجیر پیش تو آرد صد هزار دینار زر سرخ از غنیمت آن لشکر باو دهی ودختر جرجیر را بوی تنفیل نمائی همچنان کردند تا در بناء مصابرت جرجیر تزلزل قوی افتاد بعد از آن هنگام مقاتله در عقب لشکر دور از معرکه می ایستاد باز بمشورهء ابن الزبیر جماعتی را مسلح و مکمل ساخته در خیام نشاندند و خود در قتال داد جد بلیغ دادند و در نصف النهار هم نگذاشتند که اعدا بخیام خود رجوع کنند تا هر دو فریق کاهیده و رنگ رو باخته وقت شام بازگشتند آن جماعهء مترصده از خیام برآمده ناگاه در حالت غفلت بر آن ملاعین تاختند و شکست کلی بر ایشان افتادو جرجیر بر دست ابن الزبیر مقتول شد آنگاه بر شهر شبیطله که قاعدهء افریقیه بود نزول کردند و آن را نیز به اندک زمانی مفتوح ساختند و جمیع اهل افریقیه بمصالحه پیش آمدند گویند سهم فارس در آنجا سه هزار دینار و سهم راجل هزار دینار بود و دختر جرجیر و مال خطیر بموجب وعده بعبد الله بن الزبیر دادند و این معرکه را حرب العبادله می گویند که صاحب قلب عبد الله بن سعد ابن أبی سرح بود وبر میمنه عبد الله بن عمر و بر میسره عبد الله بن الزبیر و بر مقدمه عبد الله بن عباس بعد فتح افریقیه ابن أبی سرح عبد الله ابن نافع بن حصین و عبد الله بن نافع ابن عبد القیس را بجانب مغرب فرستاد آنجا بعد اصطلای نائره حرب وشدت قتال هزیمت بر کفار افتاد أمیر المؤمنین ایالت اندلس بعبد الله بن نافع ابن الحصین داد و از آن باز اسلام در مغرب زمین داخل شد.

و از آنجمله فتح جزیرهء قبرس وما حول آن: معاویة ابن أبی سفیان بعرض امیر المؤمنین عثمان رسانید که بر سواحل بحر روم قری و امصار متصله است که وصول بآن بلاد از راه دریا تواند شد اگر اجازت باشد از راه بحر بر سر آن مردم لشکر کشیم و سابق چندین بار همین مدعا را بعرض حضرت فاروق رسانیده بود بملاحظهء خطر دریا و عدم اطلاع بر جنود آن سواحل و هنوز شوکت قیصر باقی بود فاروق اعظم اجازت نداده درینولا ذی النورین را این رأی موافق افتاد و اجازت آن داد و نوشته فرستاد که در این سفر مردم را انتخاب نکنی و قرعه نه اندازی بلکه ایشان را مخیر گردانی هر که بطوع همراه تو برود برود.

و معاویة بن أبی سفیان چون رخصت حاصل کرد لشکری گران ترتیب داده متوجه آن صوب گشت و ابوذر غفاری و عبادة بن الصامت و زوجهء او ام حرام و غیر ایشان از صحابه در این لشکر بودند نخست در اثنای بحر با زورقی چند مملو از هدایا و تحف که از جانب حاکم جزیرهء قبرس بطرف قسطنطین بن هرقل می رفت ملاقی شد آن همه را در حوزهء تصرف در آورد القصه مسلمانان در آن غزوه در میان بحر و بر پنجاه معرکه محاربه کردند و کار پیش بردند و سبایا بسیار بدست اهل اسلام افتاد و آخرها بر مبلغی خطیر که هر سال به بیت المال فرستند مصالحه واقع شد و بعد فتح جزیرهء قبرس جزیرهء رودس را فتح کردند و غنائم و سبایای این جزیره با جزیرهء سابقه دم مساوات میزد بعد از آن سالم و غانم رجوع کردند و اخماس با أمیر المؤمنین روان ساختند و اجازت این سفر یکی از مرضیات الهی بود که برای ذی النورین ذخیره نهاده بودند هر چند قضیهء ع مدتی بایست تاخون شیر شد مقرر است دال بر آنکه این سفر از مرضیات الهی بوده است.

أخرج البخاری عن أنس بن مالک قال: حدثتنی أم حرامٍ أن النبی قال یوماً فی بیتها فاستیقظ وهو یضحک، قلت: یا رسول الله ما یضحکک؟ قال: «عجبت من قومٍ من أمتی یرکبون البحر کالملوک علی الأسرّة»، فقلت: یا رسول الله ادع الله أن یجعلنی منهم، فقال: «أنت منهم»، ثم نام فاستیقظ وهو یضحک فقال مثل ذلک مرتین أو ثلاثا، قلت: یا رسول الله ادع الله أن یجعلنی منهم، فیقول: «أنت من الأولین»، فتزوج بها عبادة بن الصامت فخرج بها إلی الغزو فلما رجعت قربت دابةً لترکبها فوقعت فاندقت عنقها.

وأخرج البخاری أیضا عن عمیر بن الأسود العنسی عن أم حرام رضي الله عنها أنها سمعت النبی یقول: «أول جیش من أمتی یغزون البحر قد أوجبوا» قالت أم حرام: قلت: یا رسول الله أنا فیهم؟ قال: أنت فیهم، قالت: ثم قال النبی : «أول جیش من أمتی یغزون مدینة قیصر مغفورٌ لهم»، فقلت: أنا فیهم یا رسول الله؟ قال: «لا».

و از آن جمله فتح فارس و خراسان بر دست عبد الله بن عامر بن کریز چون اهل بصره از ابوموسی اشعری شکایت کردند أمیر المؤمنین عثمان او را معزول ساخت و عبد الله بن عامر را بجای او نصب فرمود اول به أمیر المؤمنین خبر رسید که اهل فارس نقض عهد نمودند و عبید الله بن عامر والی آن بلاد را کشتند و جمعی کثیر مجتمع شده اصطخر را معکسر ساختند عبد الله بن عامر را فرمان نوشت که بالشکر بصره و عمان متوجه فارس شود القصه در حدود اصطخر تلاقی فریقین واقع شد بر میمنهء لشکر اسلام ابوبرزه أسلمی و بر میسره معقل بن یسار و بر خیل عمران بن حصین و این هر سه کس شرف صحبت دریافته بودند بعد قتال عظیم لشکر اسلام غلبه یافت و جیش فرس منهزم شد و قلعهء اصطخر مفتوح گشت عبد الله بن عامر از انجا در غایت شوکت و تمکین به داراب جرد نهضت نمود چه اهالی آن دیار نیز نقض عهد نموده بودند به اسهل وجوه فتح این ولایت میسر آمد و از آنجا بشهر جور که بقول بعض عبارت از فیروز آباد شیراز است و بقول بعض از اعمال کرمان است توجه نمود و بعد از محاربه فتح دست داد.

بعد از آن باز به اصطخر رجوع نمود چه در این فرصت بر نقض عهد اقدام نموده بودند آن را حصار کرده و نصب مجانیق نموده بعد قتال شدید عنوةً فتح کردند و بسیاری از رؤساء فرس مقتول شدند و أکثر مواضع فرس طوعاً یا کرهاً بتسخیر در آمد اخبار از فتوح مع اخماس الغنائم روانهء دار الخلافت نمودند بعد از مدتی عبد الله بن عامر استجازت أمیر المؤمنین عثمان نمود در غزوهء خراسان و أمیر المؤمنین استحسان آن عزم فرمود لشکر گران ترتیب داده از راه کرمان بولایت خراسان در آمد در راه بر جمعی که عهد شکسته بودند مجاشع بن مسعود و غیر آن را فرستاد تا بمحاصرهء آن بلاد مشغول باشند تا آنکه فتح میسر آید و خود بجانب خراسان متوجه شد و بر مقدمهء او احنف بن قیس بود طرف قهستان میل نمود و با اهل آن دیار مقاتله در پیش کرد و ایشان را ملتجی ساخت تا آنکه بجبال و قلاع خزیدند آخر الأمر در مقام مصالحه در آمده ششصد هزار درهم التزام نمودند از آنجا بهر ناحیهء از نواحی خراسان مثل جوین و بیهق و باخرز و اسفراین و نسا و ابیورد لشکر می فرستاد و بعض را عنوةً و بعض را صلحاً مفتوح ساختند آنگاه مرزبان طوس نزد عبد الله بن عامر رفت و بوکالت اهالی آن شهر ششصد هزار درهم التزام نمود بعد از آن طرف نیشاپور نهضت کرد و حصار او مدتی کشید آخر الأمر مرزبان طوس بر مجری نهر نیشاپور که از زیر زمین می رفت مطلع گردانید آنرا مسدود ساختند اهل نیشاپور عاجز آمده هزار هزار درهم بدل صلح تسلیم نمودند و بقولی عنوةً مفتوح شد در آن مقام مدتی اقامت کرد و لشکر بجانب سرخس فرستاد آن جماعه با اهل سرخس بجنگ در پیوسته آنها را عاجز آوردند آخرها بر آن شرط که صد کس را امان دهند مصالحه واقع شد و مرزبان سرخس خود را در آن صد کس شمرد بگمان آنکه او بالاولی مأمون است اهل لشکر به این دلالت حالی اکتفا نکرده او را کشتند و لشکری دیگر بجانب هرات روان نمود مرزبان هرات قبل از وصول لشکر راه مصالحه سپرده بمبلغی خطیر از هرات و توابع آن متعهد شد بعد از آن مرزبان مرو مبلغی قبول کرد بعد از آن احنف بن قیس را بجانب جرجان و طالقان و فاریاب فرستاد آنهمه را فتح کرد بعد از آن طرف بلخ رفت او مصالحه نمود، و بعد از آن عبد الله بن عامر سالم و غانم مراجعت کرد.

و از آنجمله محاربه در بحر با قسطنطین چون بر افریقیه مسلمین مستولی شدند و ساحل را انتزاع نمودند عرق غیرتش بجوش آمد فوجی عظیم بهم آورده از راه دریا عبور خواست که بکند معاویة از شام و عبد الله بن سعد بن أبی سرح از مصر بقصد مدافعت او متوجه شدند در میان دریا التقای صفین واقع شد بضرب سیوف و خناجر و اخذ جیوب و شق حناجر مشغول شدند مقابلهء عظیمی بهم در پیوست و أکثر لشکر روم کشته شد و قسطنطین فرار نمود ومِن بعد با قوم خودش نزاع افتاد بمقرسقرش رسانیدند ووعدهء هلاک قیصر که هلک قیصر فلا قیصر بعده بظهور انجامید والحمد لله العالمین.

أما جهانبانی او پس هر که تتبع کتب سیرت کرده باشد بداند که به احسن وجوه بوده است الا آنکه در ایام ابتلاء نکته گیری فاش شد و زبان درازی شائع گشت و هر کسی اعتراضی پیش آورد چنانکه تقریر خواهیم کرد از این جهت مصالح او مستتر ماند.

أخرج أبو عمر فی الاستیعاب عن مبارک بن فضالة قال سمعت الحسن یقول سمعت عثمان یخطب یقول: یا أیها الناس ما تنقمون علیّ وما من یومٍ إلا وأنتم تقسمون خیراً، قال الحسن: وشهدت منادیه ینادی: یا أیها الناس اغدوا علی أعطیاتکم، فیغدون فیأخذونها وافرةً، یا أیها الناس اغدوا علی أرزاقکم فیغدون فیأخذونها دافیةً حتی والله لقد سمعته أذنای یقول: اغدوا علی کسوتکم، فیأخذون الحلل، واغدوا علی السمن والعسل، قال الحسن: أرزاقٌ دارّةٌ وخیر کثیرٌ وذات بین حسنٌ، ما علی الأرض مؤمنٌ یخاف مؤمناً إلا یوده وینصره ویألفه، فلو صبر الأنصار علی الأثرة لوسعهم ما کانوا فیه من العطاء والرزق ولکنهم لم یصبروا وسلوا السیوف مع من سلّ فصار عن الکفار مغمداً وعلی المسلمین مسلولاً إلی یوم القیامة.

اول حادثه که پیش آمد آن بود که عبیدالله بن عمر بظن آنکه در قتل حضرت فاروق شرکتی دارند جمعی را از ضعیف الإسلام مثل هرمزان و جمعی از نصاری مثل جفینه بقتل آورد در اول خلافت این قضیه را پیش حضرت ذی النورین مرافعه نمودند و از هر طرف کشائش افتاد حضرت ذی النورین از خالص مال خود مبلغی به اولیاء مقتول داد و خصومت را از میان مسلمانان کیفما اتفق فرو نشاند در قاعدهء عقل تدبیری بهتر از آن گل نمی کند.

و چون عزم افریقیه در خاطر مبارکش مصمم شد عمرو بن العاص را معزول ساخته عبد الله بن سعد بن أبی سرح را عامل مصر گردانید و خمس الخمس غنیمتی که بسعی او حاصل شود تنفیل نمود بعضی نکته گیران این معنی را محل بحث قرار دادند در حقیقت وجه رشد در این عزل و نصب ظاهر است حرکتی که فتح افریقیه و اندلس بسبب آن میسر آمد در رشد آن کدام شبهه خواهد بود؟

و همچنین عزل ابوموسی و نصب عبد الله بن عامر بر بصره هر گاه منتج فتح خراسان باشد در رشد آن چه شبهه خواهد بود؟

و بعد وفات عبد الرحمن بن عوف در مسئله جمع مال اختلاف افتاد أمیر المؤمنین جانب راجح را که مجمع علیه مسلمین است پیش گرفته ابوذر غفاری را از خلاف آن منع فرمود چون شر و شور بلند شد از شامش بمدینه طلب داشت وقتی که آن نیز سودمند نیفتاد بطرف ربذه روان ساخت در این حرکت کدام خلاف ما ینبغی بوقوع آمده مسئله مجمع علیه همان است که ذی النورین بآن تمسک فرمود و اجلا در مثل این فتنه که رخنه در قواعد مقررهء دین اندازد غیر مستبعد.

وعن أبی ذرٍ أنه استأذن علی عثمان فأذن له وبیده عصاه فقال عثمان: یا کعب، إن عبد الرحمن توفی وترک مالاً فما تری فیه؟ فقال: إن کان یصل فیه حق الله فلا بأس علیه، فرفع أبو ذرٍ عصاه فضرب کعباً وقال سمعت رسول الله یقول: «ما أحب لو أن لی هذا الجبل ذهباً أنفقه ویتقبل منی أذر خلفی منه ست أواقی»، أنشدک بالله یا عثمان أسمعته ثلاث مراتٍ، قال: نعم. رواه احمد.

وأخرج البخاری عن زید بن وهب قال: مررت بالربذة فإذا أنا بأبی ذرٍ فقلت له: ما أنزلک منزلک هذا؟ قال: کنت بالشام فاختلفت أنا ومعاویة فی الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا یُنْفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ، قال معاویة: نزلت فی أهل الکتاب، فقلت: نزلت فینا وفیهم، فکان بینی بینه فی ذلک، وکتب إلی عثمان یشکونی فکتب إلیّ عثمان أن اقدم المدینة، فقدمتها فکثر علی الناس حتی کأنهم لم یرونی قبل ذلک، فذکرت ذلک لعثمان فقال لی: إن شئت تنحّیت فکنت قریباً، فذلک الذی أنزلنی هذا المنزل، ولو أمّروا علی حبشیا لسمعت واطعت.

وأخرج البخاری عن الأحنف بن قیس قال: جلست إلی ملأ من قریش فجاء رجلٌ خشن الشعر والثیاب والهیئة حتی قام علیهم فسلم ثم قال: بَشّر الکانزین برضفٍ یحمی علیه فی نار جهنم ثم یوضع علی حلمة ثدی أحدهم حتی یخرج من نغض کتفه ویوضع علی نغض کتفه حتی یخرج من حلمة ثدیه یتزلزل، ثم ولی فجلس إلی ساریةٍ وتبعته وجلست إلیه وأنا لا أدری من هو فقلت له: لا أری القوم إلا قد کرهوا الذی قلت، قال: إنهم لا یعقلون شیئاً قال لی خلیلی، قلت: ومن خلیلک تعنی؟ قال النبی : «یا أبا ذرٍ أتُبصِر أحداً»، قال: فنظرت إلی الشمس ما بقی من النهار وأنا أری أن رسول الله یرسلنی فی حاجةٍ له، قلت: نعم، قال: «ما أحب أن لی مثل أحدٍ ذهباً أنفقه کله إلا ثلاثة دنانیر» وإن هؤلاء لا یعقلون إنما یجمعون الدنیا، قلت: ما لک ولإخوانک من قریش لا تعتریهم وتصیب منهم، قال: لا والله لا أسألهم عن الدنیا ولا أستفتیهم عن دین حتی ألقی الله.

و از سیاست امر ملت یکی آنست که اذان ثالث روز جمعه افزود

أخرج البیهقی عن السائب بن یزیدٍ أن الأذان کان أول الجمعة حین یجلس الإمام علی المنبر علی عهد رسول الله وأبی بکر وعمر، فلما کان خلافة عثمان کثر الناس فأمر عثمان بأذانٍ ثانٍ فأذن به فثبت الأمر علی ذلک.

و از آنجمله آنکه امر فرمود بتوسیع مسجد الحرام و خانهء چندی خریده در وی زیادت نمود جمعی فریاد برداشتند حضرت عثمان ایشان را محبوس ساخت فقیر گوید ظاهر در پیش بنده آن است که این جماعه در اول عقد بیع کرده بودند و در آخر بسبب رغبتی وافر که جانب آن بقاع دیدند برگشتند بتوقع آنکه قیمت مضاعف گیرند أمیر المؤمنین از این جهت که عقد تمام شده بود سخن ایشان نشنود و امر بحبس فرمود و اصلاً گمان کرده نمی شود که بجبر از ایشان گرفته باشند والا مقاله در این باب بالا می شد والله أعلم بالصواب.

باز فرمود که علامات حرم را مجدد کنند و جدّه را ساحل بحر مقرر نمایند.

و از آن جمله آنکه امت را بر مصحف فاروق اعظم جمع نمود و در این باب او را همتی عظیم داده بودند

رُوی عن حماد بن سلمة أنه کان یقول: کان عثمان أفضلهم یوم ولّوه وکان یوم قتلوه أفضل من یوم ولوه وکان فی المصحف کأبی بکر فی الردة.

و از آن جمله آنکه مسجد شریف آن حضرت را توسیع نمود و بعمارت قوی مبتنی ساخت

أخرج البخاری عن عبد الله بن عمر رضي الله عنهما أن المسجد کان علی عهد النبی مبنیاً باللبن وسقفه الجرید وعمده خشب النخل فلم یزد فیه أبو بکر شیئاً وزاد فیه عمر وبناه علی بنیانه فی عهد رسول الله باللبن والجرید وأعاد عمده خشباً ثم غیّره عثمان فزاد فیه زیادةً کثیرةً وبَنی جدره بحجارةٍ منقوشةٍ والقَصّة وجعل عمده من حجارة منقوشةٍ وسقفه بالساج.

وأخرج البخاری عن عبیدالله الخولانی أنه سمع عثمان رضي الله عنه یقول عند قول الناس فیه حین بنی مسجد رسول الله : إنکم أکثرتم وإنی سمعت رسول الله یقول: «من بنی مسجداً» قال بُکیر: حسبت أنه قال: «یبتغی به وجه الله بنی الله له مثله فی الجنة».

أما بیان ابتلای حضرت ذی النورین رضي الله عنه و جواب اشکالاتی که اهل زمان ایشان به ایشان وارد نمودند و بیان قبح صنیعی که فسقه فجره در نفس نفیس او و در عرض او بعمل آوردند پس مسبوق است بتمهید مقدمه:

و آن آن است که آن حضرت در أحادیث مشهوره که بروایت رجال عن رجال ثابت شده بیان فرموده اند که در خارج بمقتضای حکمت الهی اختلاف با ذی النورین واقع خواهد شد و او را خواهند کشت و وی در آن حادثه بر حق خواهد بود و مخالفان او بر باطل و آن حضرت این مضمون را به اوضح وجوه ارشاد فرمودند تا آنکه حجت تکلیف بآن معنی قائم شد و هیچ مخالفی را در حکم الله عذر جهالت نماند بعد این همه تصریح اگر چیزی واقع شد دامن ذی النورین را اصلا ملوث نساخت و دائره سوء بر اعداء او دائر گشت.

فمن حدیث أبی موسی فی الصحیحین أن النبی قال فی المرة الثالثة لعثمان: «افتح له وبشّره بالجنة علی بلوی تصیبه».

ومن حدیث أبی هریرة وابن عباس فی رؤیا رجل رأی فیها ظُلة تنطف سمناً وعسلاً وسبباً واصلاً من السماء إلی الأرض فأخذ به النبی وعلا ثم رجل آخر ثم رجل آخر ثم انقطع بالثالث ثم وصل له، فعبره الصدیق بما یدل علی ابتلاء الثالث.

ومن حدیث ابن عمر قال ذکر رسول الله فتنةً فقال: «یقتل هذا فیها مظلوماً» لعثمان. أخرجه الترمذی.

ومن حدیث عائشة أن النبی قال: «یا عثمان إنه لعل الله یقمصک قمیصاً فإن أرادوک علی خلعه فلا تخلعه لهم». أخرجه الترمذی.

ومن حدیث مرّة کعب حین قام خطیباً: لولا حدیثاً سمعته من رسول الله ما قمت وذکر الفتن فقربها فمر رجلٌ مقنعٌ فی ثوبٍ فقال: «هذا یومئذٍ علی الهدی» فقمت إلیه فإذا هو عثمان بن عفان، فأقبلت علیه بوجهه فقلت: هذا؟ فقال: «نعم». أخرجه الترمذی وقال هذا حدیث حسن صحیح.

ومن حدیث جابر قال: أتی النبی بجنازة رجلٍ لیصلی فلم یصل علیه فقیل: یا رسول الله ما رأیناک ترکت الصلاة علی أحدٍ قبل هذا؟ قال: إنه کان یبغض عثمان فأبغضه الله. أخرجه الترمذی.

ومن حدیث عثمان یوم الدار أن رسول الله قد عهد إلیّ عهداً وأنا صابرٌ علیه.

ومن حدیث کعب بن عجرة قال: ذکر رسول الله فتنةً فقربها فمر رجل مقنعٌ رأسه فقال رسول الله : «هذا یومئذٍ علی الهدی» فوثبت فأخذت بضبعی عثمان ثم استقبلت إلی رسول الله فقلت: هذا؟ قال: «هذا». أخرجه ابن ماجه.

وفی الریاض عن أبی حبیبة قال سمعت ابا هریرة وعثمان محصورٌ استأذن فی الکلام فقال: سمعت رسول الله یقول: «إنها ستکون فتنةٌ واختلافٌ - أو اختلافٌ وفتنةٌ»، قلنا: یا رسول الله، فما تأمرنا؟ قال: «علیکم بالأمین وأصحابه» وأشار إلی عثمان.

وفی الریاض عن کعب قال: والذی نفسی بیده إن فی کتاب الله المنزل محمدٌ رسول الله أبو بکر الصدیق عمر الفاروق عثمان الأمین فالله الله یا معاویة فی أمر هذه الأمة ثم نادی الثانیة أن فی کتاب الله المنزل ثم أعاد الثالثة.

وفی الریاض عن أبی قلابة قال: کنت فی رفقة بالشام سمعت صوت رجل یقول: یا ویلاه النار، فقمت إلیه وإذا رجلٌ مقطوع الیدین والرجلین من الخفین أعمی العینین منکباً بوجهه، فسألته عن حاله فقال: إنی کنت ممن دخل علی عثمان الدار فلما دنوت منه صرخت زوجته فلطمتها فقال: ما لک قطع الله یدیک ورجلیک وأعمی عینیک وأدخلک النار، فأخذتنی رعدةٌ عظیمةٌ وخرجت هارباً وأصابنی ما تری ولم یبق من دعائه إلا النار، قال فقلت له: بُعداً لک وسحقاً.

وفی الریاض عن علی بن زید بن جدعان قال قال لی سعید بن المسیب: انظر إلی وجه هذا الرجل، فنظرت فإذا هو مسود الوجه، فقلت: حسبی الله، قال: إن هذا کان یسبّ علیاً وعثمان فکنت أنهاه فلا ینتهی فقلت: اللهم إن هذا یسب الرجلین قد سبق لهما ما تعلم اللهم إن کان یسخطک ما یقول فیهما فأرنی فیه آیةً، فاسود وجهه کما تری.

وعن کثیر بن الصلت قال: أغفی عثمانُ فی الیوم الذی قتل فیه فاستیقظ فقال: لولا أن یقول الناس تمنی عثمان الفتنة لحدثتکم، قال: قلنا أصلحک الله فحدِّثنا فلسنا نقول ما یقول الناس، فقال: إنی رأیت رسول الله فی منامی هذا فقال: إنک شاهدٌ معنا الجمعة. أخرجه الحاکم.

ومن حدیث عبد الله بن حوالة الأسدی عن رسول الله قال: «من نجا من ثلاث فقد نجا»، قالوا: ماذا یا رسول الله! قال: «موتی وقتل خلیفةٍ مصطبر بالحق یعطیه ومن الدجال». أخرجه الحاکم وصححه.

وعن ابن عمر رضي الله عنهما أن عثمان اصبح فحدث فقال إنی رأیت النبی فی المنام اللیلة فقال: یا عثمان أفطر عندنا، فأصبح عثمان صائما فقُتل من یومه رضي الله عنه. أخرجه الحاکم.

وعن ابن عباس قال: کنت قاعداً عند النبی إذ أقبل عثمان بن عفان رضي الله عنه فلما دنا منه قال: یا عثمان تُقتل وأنت تقرأ سورة البقرة فتقع قطرةٌ من دمک علی فسیکفیکهم الله یغبطک أهل المشرق وأهل المغرب وتشفع فی عدد ربیعة ومضر وتبعث یوم القیامة أمیر المؤمنین علی کل مخذول. أخرجه الحاکم.

وعن النعمان بن بشیر عن عائشة قالت: قال رسول الله «یا عثمان إن ولاک الله هذا الأمر یوماً فأرادک المنافقون أن تخلع قمیصک الذی قمّصک الله فلا تخلعه»، یقول ذلک ثلاث مراتٍ، قال النعمان: فقلت لعائشة: ما منعکِ أن تعلمی الناس هذا؟ قالت: أنسیته والله. أخرجه ابن ماجه.

وعن قیس بن أبی حازم عن عائشة قالت: قال رسول الله فی مرضه: وددتُ أن عندی بعض أصحابی قلنا: یا رسول الله ألا ندعو لک أبا بکر؟ فسکت، قلنا: ألا ندعو لک عمر؟ فسکت، قلنا: ألا ندعو لک عثمان؟ قال: «نعم»، فجاء عثمان فخلا به فجعل النبی یکلمه ووجه عثمان یتغیّر. قال قیس: فحدثنی أبو سهلة مولی عثمان أن عثمان بن عفان قال یوم الدار: إن رسول الله عهد إلی عهداً وأنا صابرٌ إلیه، وقال علیٌ فی حدیثه: وأنا صابرٌ علیه، قال قیسٌ: فکانوا یرونه ذلک الیوم. أخرجه ابن ماجه.

وفی الاستیعاب قص زرارة بن عمرو النخعی علی رسول الله رؤیاه فکان فیما قص أن قال: رأیت ناراً خرجت من الأرض فحالت بینی وبین ابن لی فقال رسول الله : أما النار فهی فتنةٌ تکون بعدی، قال: وما الفتنة یا رسول الله؟ قال: یقتل الناس إمامهم ویشتجرون اشتجار أطباق الرأس -وخالف بین أصابعه- دم المؤمن عند المؤمن أحلی من الماء یحسب المسیء أنه محسنٌ، إن متَّ أدرکت ابنَک وإن مات ابنک أدرکتک، قال: فادع الله أن لا تدرکنی، فدعا له.

باز اعیان صحابه و عظمای ایشان بر طبق حدیث حضرت خیر الانام علیه الصلاة والسلام جواب دادند تا آنکه شبهه نماند

فمن اقوال الإمام المرتضی علی بن أبی طالب رضي الله عنه ما أخرج الحاکم من طریق الحسن عن قیس بن عباد قال: شهدت علیاً یوم الجمل یقول کذا: اللهم إنی ابرأ إلیک من دم عثمان وأنکرت نفسی وأرادوا علیّ البیعة فقلت: والله إنی لأستحی من الله أن أبایع قوماً قتلوا رجلاً قال له رسول الله : «ألا أستحی ممن تستحی منه الملائکة» فانی لأستحی من الله أن أبایع وعثمان قتیلٌ فی الأرض لم یدفن بعد، فانصرفوا فلما دفن رجع الناس إلی فسألونی البیعة فکأنما صدع عن قلبی فقلت: اللهم خذ منی لعثمان حتی یرضی.

ومن طریق الحاطبی عبد الرحمن بن محمد عن أبیه فی قصةٍ طویلةٍ قال محمد بن حاطب: فقمت فقلت: یا أمیر المؤمنین إنا قادمون المدینة والناس سائلونا عن عثمان فماذا نقول فیه؟ قال: فاغتم عمار بن یاسرٍ ومحمد بن أبی بکر فقالا وقالا فقال لهما علیٌ: یا عمار ویا محمد تقولان إن عثمان استأثر وأساء الإمرة وعاقبتم والله فأسأتم العقوبة وستقدمون علی حکمٍ عدلٍ یحکم بینکم، ثم قال: یا محمد بن حاطب إذا قدمت المدینة وسُئلت عن عثمان فقل: کان والله مِن الذین آمنوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَآمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَأَحْسَنُوا وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ وعلی الله فلیتوکل المؤمنین.

ومن حدیث هارون بن عنتره عن أبیه قال: رأیت علیاً رضي الله عنه بالخورنق وهو علی سریرٍ وعنده أبان بن عثمان فقال: إنی لأرجو أن اکون أنا وأبوک من الذین قال الله عزّ وجل: {وَنَزَعْنَا مَا فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْوَانًا عَلَی سُرُرٍ مُتَقَابِلِینَ}.

ومن طریق حصین الحارثی قال: جاء علی بن أبی طالب إلی زید بن أرقم رضي الله عنه یعوده وعنده قومٌ فقال زیدٌ: أنشدک الله أنت قتلت عثمان؟ فأطرق علیٌ ساعةً ثم قال: والذی فلق الحبة وبرأ النسمة ما قتلته ولا أمرت بقتله.

ومن اقوال السید المجتبی الحسن بن علی ما أخرجه أبو یعلی أنه قام خطیباً فقال: أیها الناس رأیت البارحة فی منامی عجبا، رأیت الرب تعالی فوق عرشه فجاء رسول الله حتی قام عند قائمةٍ من قوائم العرش فجاء أبو بکر فوضع یده علی منکب رسول الله ثم جاء عمر فوضع یده علی منکب أبی بکرٍ ثم جاء عثمان فکان بیده رأس فقال: رب سَل عبادک فیم قتلونی فانثعب من السماء میزابان من دمٍ فی الأرض قال: فقیل لعلیٍ: ألا تری ما یحدث به الحسن؟ قال: یحدّث بما رأی.

وأخرج الحاکم عن قتادة عن رجل قال: رأیت الحسن بن علی رضي الله عنه خرج من دار عثمان جریحاً.

ومن أقوال أحد العشرة المبشرة سعید بن زید: عن قیس قال سمعت سعید بن زید یقول: والله لقد رأیتنی وإن عمر لموثقی علی الإسلام قبل أن یسلم، ولو أن أحداً ارفَضَّ للذی صنعتم بعثمان لکان. رواه البخاری.

ومن أقوال فقیه الأمة عبد الله بن مسعود وقد توفی قبل مقتل عثمان ولکنه ألقی علی لسانه، أخرجه أبو بکر عن أبی سعید مولی ابن مسعود قال: قال عبد الله: والله لئن قتلوا عثمان لا یصیبوا منه خلفاً.

ومن أقوال صاحب سرّ رسول الله حذیفة بن الیمان ما أخرجه أبو بکر عن جندب الخیر قال: أتینا حذیفة حین سار المصریون إلی عثمان فقلنا: إن هؤلاء قد ساروا إلی هذا الرجل فما تقول؟ قال: یقتلونه والله، قال قلنا: فأین هو؟ قال: فی الجنة والله، قال قلنا: فأین قتلته؟ قال: فی النار والله.

ومن أقوال عالم الکتابین عبد الله بن سلام ما أخرج أبو بکر عن یوسف بن عبد الله بن سلام عن أبیه قال: لا تسلّوا سیوفکم فلئن سللتموها لا تغمد إلی یوم القیامة.

وما أخرجه أبو بکر أیضا عن بشر بن شفاف فی کلام طویل عن عبد الله بن سلام قال: أما إنی قد قلت لهم لا تقتلوا عثمان دعوه فوالله لئن ترکتموه إحدی عشرة لیموتن علی فراشه موتاً فلم یفعلوا وإنه لم یقتل نبیٌ إلا قتل به سبعون ألفاً من الناس ولم یقتل خلیفةٌ إلا قتل به خمسة وثلاثون ألفاً.

وما أخرجه أبو عمر فی الاستیعاب أنه قال: لقد فتح الناس علی أنفسهم بقتل عثمان باب فتنةٍ لا ینغلق علیهم إلی قیام الساعة.

ومن أقوال زاهد الأمة أبی ذرٍ ما أخرجه أبو بکر أنه قال: لو أمرنی عثمان أن أمشی علی رأسی لمشیت.

ومن أقوال کاتب الوحی زید بن ثابت ما أخرجه أبو بکر عن زید بن علی قال: زید بن ثابت ممن بکی علی عثمان یوم الدار.

ومن أقوال حافظ الحدیث علی هذه الأمة أبی هریرة ما أخرجه أبو بکر عن محمد بن عبد الرحمن بن أبی ذئب قال أبو هریرة: والله لو تعلمون ما أعلم لضحکتم قلیلاً ولبکیتم کثیراً والله لیقعن القتل والموت فی هذا الحی من قریشٍ حتی یأتی الرجل الکُنا، قال أبو اسامة: یعنی الکُناسة، فیجد بها نعل قرشیٍ.

ومن أقوال حبر هذه الأمة عبد الله بن عباس ما ذکره أبو عمر فی الاستیعاب: قال لو اجتمع الناس علی قتل عثمان لرموا بالحجارة کما رمی قوم لوطٍ.

چون این مقدمه ممهد شد مجملی از اسباب اختلاف ناس بر ذی النورین و اقدام ایشان بر قتل وی تقریر کنیم و مناسب حال روایتی چند تحریر نمودیم تا اطلاع بر اصل قصه حاصل شود.

وأخرج أبو بکر عن ابن عون عن الحسن قال: أنبأنی وثابٌ وکان ممن أدرک عتق أمیر المؤمنین عمر وکان یکون بعد ما بین یدی عثمان، قال فرأیت فی حلقه طعنتین کانهما کیّتان طُعنهما یوم الدار دار عثمان، قال: بعثنی أمیر المؤمنین عثمان قال: ادع لی الأشتر، فجاء قال ابن عون أظنه قال: فطرحت لأمیر المؤمنین وسادةً، فقال: یا أشتر ما یرید الناس منی؟ قال: ثلاثاً لیس من إحداهن بُدٌ، یخیرونک بین أن تخلع لهم أمرهم وتقول هذا أمرکم اختاروا له من شئتم وبین أن تقص من نفسک فإن أبیت هذین فإن القوم قاتلوک، قال: ما من إحداهن بُدٌ، قال: لا، قال: أما أن أخلع لهم أمرهم فما کنت أخلع سربالاً سربلنیه الله عزّ وجل أبداً، قال ابن عون: وقال غیر الحسن: لأن أقدم فتضرب عنقی أحب إلی من أن أخلع أمر أمة محمدٍ بعضها عن بعض، قال ابن عونٍ: وهذا أشبه بکلامه، ولأن أقص لهم من نفسی فوالله لقد علمت أن صاحبَیّ بین یدی کانا یقصان من أنفسهما وما یقوم بدنی بالقصاص، وأما أن یقتلونی فوالله لو قتلونی لا یتحابون بعدی أبداً ولا یقاتلون بعدی عدواً جمیعاً أبداً، قال: فقام الأشتر وانطلق فمکثنا فقلنا: لعل الناس رضوا، ثم جاء رویجلٌ کأنه ذئبٌ فاطلع من الباب ثم رجع وقام محمد بن أبی بکر فی ثلاثة عشر حتی انتهی إلی عثمان فأخذ بلحیته فقال بها حتی سمعت وقع أضراسه، وقال: ما أغنی عنک معاویة ما أغنی عنک ابن عامرٍ ما أغنت عنک کتبک، فقال: أرسل لی لحیتی یا ابن اخی أرسل لی لحیتی یا ابن اخی، قال: فأنا رأیته استعدی رجلاً من القوم بعینه، فقام إلیه بمشقصٍ حتی وجأ به فی رأسه فأثبته، قال: ثم مرّ ثم دخلوا علیه حتی قتلوه.

وأخرج أبو بکر عن أبی نضرة عن أبی سعید مولی أبی أسید الأنصاری قال سمع عثمان: إن وفد أهل مصر قد أقبلوا فاستقبلهم فکان فی قریةٍ خارجاً من المدینة أو کما قال، قال: فلما سمعوا به أقبلوا نحوه إلی المکان الذی هو فیه، قال: أراه قال وکره أن یقدموا علیه المدینة أو نحواً من ذلک، فأتوه فقالوا: ادع بالمصحف، فدعا فقالوا: افتح السابعة، وکانوا یسمون سورة یونس السابعة، فقرأها حتی إذا أتی علی هذه الآیة: {قُلْ أَرَأَیْتُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ لَکُمْ مِنْ رِزْقٍ فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَرَامًا وَحَلَالًا قُلْ آَللَّهُ أَذِنَ لَکُمْ أَمْ عَلَی اللَّهِ تَفْتَرُونَ} وقالوا: أرأیت ما حمیت من الحمی آلله أذن لک به أم علی الله تفتری؟ فقال: أَمْضِهِ، أنزلت فی کذا وکذا، وأما الحمی فإن عمر حمی الحمی قبل لإبل الصدقة فلما ولیت زادت إبل الصدقة، فجعلوا یأخذونه بالآیة فیقول أمضه أنزلت فی کذا وکذا، والذی یلی کلام عثمان یومئذٍ فی سِنّک، یقول أبو نضرة یقول لی ذلک أبو سعیدٍ، قال أبو نضرة: وأنا فی سنک یومئذٍ، قال ولم یَخرج أو لم یستو وجهی یومئذٍ، لا أدری لعله قال مرةً أخری وأنا یومئذٍ فی ثلاثین سنة، ثم أخذوه باشیاء لم یکن عنده منها مخرج فعرفها فقال: أستغفر الله وأتوب إلیه فقال لهم: ما تریدون؟ فأخذوا میثاقه، قال: وأحسبه قال: وکتبوا علیه شرطاً، قال: وأخذ علیهم أن لا یشقوا عصاً ولا یفارقوا جماعةً ما أقام لهم شرطهم أو کما أخذوا علیه، فقال لهم: ما تریدون؟ فقالوا: نرید أن لا یأخذ أهل المدینة عطاءً فإنما هذا المال لمن قاتل علیه ولهذه الشیوخ من أصحاب محمد ، فرضوا وأقبلوا معه إلی المدینة راضین، فقام فخطب فقال: والله انی ما رأیت وافداً هم خیرٌ لحوباتی من هذا الوفد الذین قدموا علیّ، وقال مرةً أخری حسبت أنه قال: من هذا الوفد من أهل مصر، ألا من کان له زرعٌ فلیلحق بزرعه ومن کان له ضرع فلیحتلب، ألا إنه لا مال لکم عندنا إنما هذا المال لمن قاتل علیه ولهذه الشیوخ من أصحاب محمد فغضب الناس وقالوا: مکر بنی أمیة، ثم رجع الوفد المصریون راضین فبینما هم فی الطریق إذا هم براکب یتعرض لهم ثم یفارقهم ثم یرجع إلیهم ثم یفارقهم ویسبهم، فقالوا له: إن لک لأمراً ما شأنک؟ قال: أنا رسول أمیر المؤمنین إلی عامله بمصر، ففتّشوه فإذا بالکتاب علی لسان عثمان علیه خاتمه إلی عامل مصر أن یقتلهم أو یقطع أیدیهم وأرجلهم، فأقبلوا حتی قدموا المدینة فأتوا علیاً فقالوا: ألم تر إلی عدو الله أمر فینا بکذا وکذا والله قد أحل دمه، فرجعنا إلیه فقال: لا والله لا أقوم معکم، قالوا: فلم کتبت إلینا؟ قال: لا والله ما کتبت إلیکم کتاباً قط، قال فنظر بعضهم إلی بعض ثم قال بعضهم لبعضٍ: ألهذا تقاتلون أو لهذا تغضبون، وانطلق علی فخرج من المدینة إلی قریة أو قریةٍ له، فانطلقوا حتی دخلوا علی عثمان فقالوا: کتبت فینا بکذا وکذا فقال إنما هما اثنتان أن یقیموا علی رجلین من المسلمین أو یمیناً بالله الذی لا إله إلا هو ما کتبت ولا أملیت، وقد تعلمون أن الکتاب یکتب علی لسان الرجل وینقش الخاتم علی الخاتم، فقالوا له: قد والله أحل الله دمک ونقض العهد والمیثاق، قال: فحصروه فی القصر فأشرف علیهم فقال: السلام علیکم، قال: فما أسمع أحداً رد السلام إلا أن یرد رجلٌ فی نفسه، فقال أنشدکم بالله هل علمتم أنی اشتریت رومة بمالی لأستعذب بها فجعلت رشائی فیها کرشاء رجلٍ من المسلمین؟ فقیل: نعم، قال: فعلام تمنعونی أن أشرب منها حتی أفطر علی ماء البحر، قال: أنشدکم بالله هل علمتم أنی اشتریت کذا وکذا من الأرض فزدته فی المسجد؟ قیل: نعم، قال: فهل علمتم أحداً من الناس منع أن یصلی فیها؟ قیل: لا، قال: فأنشدکم بالله هل سمعتم نبی الله علیه السلام یذکر کذا وکذا شیئا من شأنه، وذکر أری کتابة المُفَصَّل، قال ففشا النهی وجعل الناس یقولون: مهلاً عن أمیر المؤمنین وفشا النهی، وقام الأشتر فلا أدری یومئذٍ أم یوماً آخر فقال: لعله قد مکر به وبکم، قال: فوطئه الناس حتی لقی کذا وکذا، ثم إنه أشرف علیهم مرةً أخری فوعظهم وذکرهم فلم تأخذ فیهم الموعظة وکان الناس تأخذ فیهم الموعظة ثم فتح الباب ووضع المصحف بین یدیه، قال: فحدثنا الحسن أن محمد بن أبی بکر دخل علیه فأخذ لحیته فقال له عثمان: لقد أخذت منی مأخذاً أو قعدت منی مقعداً ما کان أبو بکر لیأخذه أو لیقعده، قال: فخرج وترکه، قال: وفی حدیث أبی سعیدٍ فدخل علیه رجلٌ فقال: بینی وبینک کتاب الله فخرج وترکه ودخل علیه رجلٌ یقال له الموت الأسود فخنقه وخنقه ثم خرج فقال: والله ما رأیت شیئاً قط هو ألین من حلقه والله لقد خنقته حتی رأیت نفسه مثل نفس الجانّ تردد فی جسده، ثم دخل علیه آخر فقال: بینی وبینک کتاب الله والمصحف بین یدیه، فأهوی إلیه بالسیف فاتقاه بیده فقطعها فلا أدری أبانها أو قطعها فلم یُبنها، فقال: أما والله إنها لأول کفٍ خطت المفصل، وحدثت فی غیر حدیث أبی سعیدٍ: فدخل علیه التجیبی فأشعره بمشقصٍ فانضح الدم علی هذه الآیة: {فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّهُ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ} وإنها فی المصحف ما حُکت، وأخذت بنت الفرافصة فی حدیث أبی سعید حلیلها فوضعته فی حجرها وذلک قبل أن یُقتل فلما أشعر أو قتل تجافت أو تفاجت علیه، فقال بعضهم: قاتلها الله ما أعظم عجیزتها، فعرفتُ أن أعداء الله لم یریدوا إلا الدنیا.

وأخرج أبو بکر عن جهیم رجل من بنی فهر قال: أنا شاهد هذا الأمر قال: جاء سعدٌ وعمار فأرسلوا إلی عثمان أن ائتنا فإنا نرید أن نذکر لک أشیاءً أحدثتها أو أشیاءً فعلتها، قال: فأرسل إلیهم أن انصرفوا الیوم فإنی مشتغلٌ ومیعادکم یوم کذا وکذا حتی أتَشزّن -قال أبو محصن: أتشزّن أستعد لخصومتکم- قال: فانصرف سعدٌ وأبی عمارٌ أن ینصرف، قالها أبو محصن مرتین، قال فتناوله رسول عثمان فضربه قال: فلما اجتمعوا للمیعاد ومن معهم قال لهم عثمان: ما تنقمون منی؟ قالوا: ننقم علیک ضربک عماراً، قال قال عثمان: جاء سعدٌ وعمارٌ فأرسلت الیهما فانصرف سعدٌ وأبی عمارٌ أن ینصرف فتناوله رسولی عن غیر أمری فوالله ما أمرت ولا رضیت/ فهذه یدی لعمارٍ فلیصطبر -قال أبو محصن یعنی یقتص- قالوا: ننقم علیک أنک جعلت الحروف حرفاً واحداً، قال: جاءنی حذیفة فقال: ما کنت صانعاً إذا قیل قراءة فلان وقراءةُ فلانٍ وقراءة فلان کما اختلف أهل الکتاب، فإن یک صواباً فمن الله وإن یک خطأ فمن حذیفة، قالوا: ننقم علیک أنک حمیت الحمی، قال: جاءتنی قریشٌ فقالت إنه لیست من العرب قوم إلا لهم حمًی یرعون فیه غیرنا، ففعلت ذلک لهم فإن رضیتم فأقروا وإن کرهتم فغیروا أو قال لا تقروا -شک أبو محصن- قالوا: وننقم علیک أنک استعملت السفهاء أقاربک، قال: فلیقم أهل کل مصرٍ یسألونی صاحبهم الذی یحبونه فأستعمله علیهم وأعزل عنهم الذی یکرهون، قال: فقال أهل البصرة: رضینا بعبد الله بن عامر فأقره علینا، وقال أهل الکوفة: اعزل سعیداً أو قال الولید -شک أبو محصنٍ- واستعمل علینا أبا موسی، ففعل، وقال أهل الشام: قد رضینا بمعاویة فأقره علینا، وقال أهل مصر: اعزل عنا ابن أبی سرح واستعمل علینا عمرو بن العاص، ففعل قال: فما جاءوا بشیء إلا خرج منه، قال فانصرفوا راضین، فبینما بعضهم فی بعض الطریق إذ مر بهم راکبٌ فاتهموه ففتشوه فأصابوا معه کتاباً فی إداوةٍ إلی عاملهم: أن خذ فلاناً وفلاناً فاضرب أعناقهم، قال: فرجعوا فبدؤا بعلی فجاء معهم إلی عثمان فقالوا هذا کتابک وهذا خاتمک، فقال عثمان: والله ما کتبت ولا علمت ولا أمرت، قال: فمن تظن -قال أبو محصن: تتهم- قال: أظن کاتبی غدر وأظنک به یا علی، قال فقال له علیٌ: ولم تظننی بذاک؟ قال: لأنک مطاعٌ عند القوم، قال: ثم لم تردهم عنی، قال: فأبی القوم وألحوا علیه حتی حصروه قال: فأشرف علیهم وقال: بم تستحلون دمی فوالله ما أحل دم امرءٍ مسلمٍ إلا بإحدی ثلاثٍ، مرتدٌ عن الإسلام أو ثیبٌ زانٍ أو قاتل نفسٍ، فوالله ما عملت شیئاً منهن فی منذ أسلمت، قال: فألح القوم علیه، قال وناشد عثمان الناس أن لا تراق فیه مِحجَمةٌ من دمٍ، فلقد رأیت ابن الزبیر یخرج علیهم فی کتیبةٍ حتی یهزمهم ولو شاءوا أن یقتلوا منهم لقتلوا، وقال: رأیت سعید بن الأسود البحتری وانه لیضرب رجلاً بعرض السیف لو شاء أن یقتله لقتله، ولکن عثمان عزم علی الناس فأمسکوا، قال فدخل علیه أبو عمرو بن بدیل الخزاعی والتجیبی، قال: فطعنه أحدهما بمشقصٍ فی أوداجه وعلاه الآخر بالسیف فقتلوه، ثم انطلقوا هراباً یسیرون باللیل ویکمنون بالنهار حتی أتوا بلداً بین مصر والشام، قال فکمنوا فی غارٍ، قال فجاء نبطی من تلک البلاد معه حمارٌ، قال: فدخل ذبانٌ فی منخر الحمار، قال: فنفر حتی دخل علیهم الغار وطلبه صاحبه فرآهم، فانطلق إلی عامل معاویة قال: فأخبره بهم، فأخذهم معاویة فضرب أعناقهم.

أما اثبات ذی النورین حقیت جانب خود را به اوضح بیان و کشف وی شبهات قوم را تا آنکه ملزم شدند و حجت بر ایشان قائم گشت پس به روایات چند تقریر کنیم:

أخرج أبو بکر من طریق عبد الملک بن أبی سلیمان قال: سمعت أبا لیلی الکندی یقول: رأیت عثمان اطلع إلی الناس وهو محصورٌ فقال: یا أیها الناس لا تقتلونی واستعتِبوا فوالله لئن قتلمونی لا تقاتلون جمیعاً أبداً ولا تجاهدون عدواً ابداً ولتختلفن حتی تصیروا هکذا، وشبک بین أصابعه: {وَیَا قَوْمِ لَا یَجْرِمَنَّکُمْ شِقَاقِی أَنْ یُصِیبَکُمْ مِثْلُ مَا أَصَابَ قَوْمَ نُوحٍ أَوْ قَوْمَ هُودٍ أَوْ قَوْمَ صَالِحٍ وَمَا قَوْمُ لُوطٍ مِنْکُمْ بِبَعِیدٍ} قال: وأرسل إلی عبد الله بن سلام فسأله فقال: الکفّ الکف فإنه أبلغ لک فی الحجة، فدخلوا علیه فقتلوه.

وأخرج أبو بکر عن ابن عون عن محمد بن سیرین قال: أشرف علیهم عثمان من القصر فقال: ائتونی برجلٍ أُتالیه کتاب الله، فأتوه بصعصعة بن صوحان وکان شاباً فقال: أما وجدتم أحداً تأتونی به غیر هذا الشاب؟ قال: فتکلم صعصعة بکلام، فقال عثمان: اتل، فقال: {أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ} فقال: کذبت لیس لک ولا لأصحابک ولکنها لی ولأصحابی، ثم تلا عثمان {أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ} حتی بلغ {وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ}.

وأخرج أیضا عن ابن سیرین قال: جاء زید بن ثابتٍ إلی عثمان فقال: هذه الأنصار بالباب، قالوا: إن شئت أن نکون أنصار الله، مرتین، فقال: أما قتالٌ فلا.

وأخرج أیضا عن الحسن قال: أتت الأنصار عثمان فقالوا: یا أمیر المؤمنین ننصر الله مرتین نصرنا رسول الله وننصرک، قال: لا حاجة لی فی ذلک ارجعوا، قال الحسن: والله لو أرادوا أن یمنعوه بأردیتهم لمنعوه.

وأخرج الترمذی عن أبی إسحاق عن أبی عبد الرحمن السلمی قال: لما حصر عثمان أشرف علیهم فوق داره ثم قال: أذکرکم بالله هل تعلمون أن حراء حین انتفض قال رسول الله : «اثبت حراء فلیس علیک إلا نبی أو صدیق أو شهید»، قالوا: نعم، قال: أذکرکم بالله هل تعلمون أن رسول الله قال فی جیش العسرة: «مَن ینفق نفقةً متقبلةً» والناس مجهدون معرون، فجهزت ذلک الجیش، قالوا: نعم، قال: أذکرکم بالله هل تعلمون رومة لم یکن یشرب منها أحدٌ إلا بثمن فابتعتها فجعلتها للغنی والفقیر وابن السبیل، قالوا: اللهم نعم، وأشیاءً عدّها.

وأخرج أیضا عن أبی مسعود الجریری عن ثمامة بن حزن القشیری قال: شهدت الدار حین أشرف علیهم عثمان فقال: ائتونی بصاحبیکم الذَین ألبّاکم علیّ، قال: فجیء بهما کأنهما جملان أو کأنهما حماران، قال: فأشرف علیهم عثمان فقال: أنشدکم بالله والإسلام هل تعلمون أن رسول الله قدم المدینة ولیس بها ماءٌ یستعذب له غیر بئر رومة فقال: «من یشتری بئر رومة فیجعل دلوه مع دلاء المسلمین بخیر له منها فی الجنة»، فاشتریتها من صلب مالی، فأنتم الیوم تمنعونی أن أشرب منها حتی أشرب من ماء البحر، قالوا: اللهم نعم، فقال: أنشدکم بالله والإسلام هل تعلمون أن المسجد ضاق بأهله فقال رسول الله: «مَن یشتری بقعة آل فلانٍ فیزیدها فی المسجد بخیر له منها فی الجنة»، فاشتریتها من صلب مالی، وأنتم الیوم تمنعونی أن أصلی فیها رکعتین، قالوا: اللهم نعم، قال: أنشدکم بالله وبالإسلام هل تعلمون أنی جهزت جیش العسرة من مالی؟ قالوا: اللهم نعم، قال: أنشدکم بالله وبالإسلام هل تعلمون أن رسول الله کان علی ثبیر مکة ومعه أبو بکر وعمر وأنا فتحرک الجبل حتی تساقط حجارته بالحضیض قال: فرکضه برجله فقال: «اسکن ثبیر فإنما علیک نبی وصدیق وشهیدان»، قالوا: اللهم نعم، قال: الله أکبر شهدوا لی ورب الکعبة أنی شهیدٌ، ثلاثا.

وأخرج أحمد من طریق یحیی بن سعید عن أبی أمامة بن سهل قال: کنا مع عثمان وهو محصور فی الدار فدخل مدخلاً کان إذا دخله یسمع کلامه مَن علی البلاط، قال: فدخل ذلک المدخل وخرج إلینا وقال: إنهم یتوعدنی بالقتل آنفاً، قال: فقلنا: یکفیکهم الله یا أمیر المؤمنین، قال: وبم یقتلونی، سمعت رسول الله یقول: «لا یحل دم امرءٍ مسلمٍ إلا بإحدی ثلاثٍ، رجلٌ کفر بعد إسلامه أو زنا بعد إحصانه أو قتل نفساً فیقتل بها»، فوالله ما أحببت أن لی بدینی بدلاً منذ هدانی الله عزّ وجل ولا زنیت فی جاهلیةٍ ولا إسلامٍ قطُّ ولا قتلت نفساً فبم یقتلونی.

وأخرج أحمد من طریق الأوزاعی عن محمد بن عبد الملک بن مروان أنه حدثه عن المغیرة بن شعبة أنه دخل علی عثمان وهو محصورٌ فقال: إنک إمام العامة وقد نزل بک ما تری وإنی أعرض علیک خصالاً ثلاثاً اختر إحداهن، إما أن تخرج فتقاتلهم فإن معک عدداً وقوةً وأنت علی الحق وهم علی الباطل، وإما أن تخرق لک باباً سوی الباب الذی هم علیه فتقعد علی رواحلک فتلحق بمکة فإنهم لن یستحلوک وأنت بها، وإما أن تلحق بالشام فإنهم أهل الشام وفیهم معاویة، فقال عثمان: فأما أن أخرج فأقاتل فلن أکون أول من خلف رسول الله فی أمته یسفک الدماء، وأما أن أخرج إلی مکة فإنهم لن یستحلونی بها فإنی سمعت رسول الله یقول: یلحد رجلٌ من قریش بمکة یکون علیه نصف عذاب العالم، فلن أکون أنا إیاه، وأما أن ألحق بالشام فإنهم أهل الشام وفیهم معاویة فلن أفارق دار هجرتی ومجاورة رسول الله .

وأخرج أحمد من طریق أبی عوانة عن عمر بن جاوان قال قال الأحنف: انطلقنا حجاجاً فمررنا بالمدینة فبینما نحن فی منزلنا إذ جاءنا آتٍ فقال الناس من فزع فی المسجد، فانطلقت أنا وصاحبی فإذاً الناس مجتمعون علی نفرٍ فی المسجد قال: فتخللتهم حتی قمت علیهم فإذا علی بن أبی طالبٍ والزبیر وطلحة وسعد بن أبی وقاصٍ رضوان الله علیهم، قال فلم یکن ذلک باسرع من أن جاء عثمان رضي الله عنه یمشی فقال: أههنا علیٌ؟ قالوا: نعم، قال: أههنا الزبیر؟ قالوا: نعم، قال: أههنا طلحة؟ قالوا: نعم، قال: أههنا سعدٌ؟ قالوا: نعم، قال: أنشدکم بالله الذی لا إله إلا هو أتعلمون أن رسول الله قال: «من یبتاع مربد بنی فلان غفر الله له» فابتعته فأتیت رسول الله فقلت إنی قد ابتعته، فقال: «اجعله فی مسجدنا وأجره لک»، قالوا: نعم، قال: أنشدکم بالله الذی لا إله إلا هو أتعلمون أن رسول الله قال: «من یبتاع بئر رومة» فاتبعتها بکذا وکذا فأتیت رسول الله فقلت: إنی قد ابتعتها، یعنی بئر رومة فقال: «اجعلها سقایةً للمسلمین وأجرها لک»، قالوا: نعم قال: أنشدکم بالله الذی لا إله إلا هو أتعلمون أن رسول الله نظر فی وجوه القوم یوم جیش العسرة قال: «من یجهّز هؤلاء غفر الله له»، فجهزتهم حتی ما یفقدون خطاماً ولا عقالاً، قالوا: اللهم نعم، قال: اللهم اشهد اللهم اشهد اللهم اشهد ثم انصرف.

وأخرج أحمد من طریق أبی عبادة الزرقی عن زید بن أسلم عن أبیه قال: شهدت عثمان یوم حوصر فی موضع الجنائز ولو ألقی حجرٌ لم یقع إلا علی رأس رجلٍ، فرأیت عثمان أشرف من الخوخة التی تلی مقام جبریل علیه السلام فقال: یا أیها الناس أفیکم طلحة؟ فسکتوا ثم قال: أیها الناس أفیکم طلحة؟ فسکتوا ثم قال: أیها الناس أفیکم طلحة؟ فسکتوا ثم قال: أیها الناس أفیکم طلحة؟ فقام طلحة بن عبید الله فقال له عثمان: ألا أراک ههنا، ما کنت أری أنک تکون فی جماعة قوم تسمع ندائی آخر ثلاث مراتٍ ثم لا تجیبنی، أنشدک بالله یا طلحة تذکر یوم کنت وأنت مع رسول الله فی موضعٍ کذا وکذا لیس معه أحدٌ من أصحابه غیری وغیرک؟ قال: نعم، فقال لک رسول الله : یا طلحة إنه لیس من نبی إلا ومعه من أصحابه رفیقٌ من أمته معه فی الجنة وإن عثمان هذا -یعنینی- رفیقی معی فی الجنة. قال طلحة: اللهم نعم، ثم انصرف.

و از آنجمله اشکالاتیکه بر أمیر المؤمنین عثمان رضي الله عنه ایراد نمودند یکی آن است که قدح کردند در سابقهء او بآنکه در مشهد بدر حاضر نشد و در أحد فرار نمود و در بیعة رضوان غائب بود عبد الله بن عمر متصدی جواب آن شد به احسن وجوه.

أخرج البخاری عن عثمان هو ابن موهب قال: جاء رجلٌ من أهل مصر وحج البیت فرأی قوماً جلوساً فقال: مَن هؤلاء القوم؟ فقالوا: هؤلاء قریشٌ، قال: فمن الشیخ فیهم؟ قالوا: عبد الله بن عمر، قال: یا ابن عمر إنی سائلک عن شیء فحدثنی هل تعلم أن عثمان فر یوم أحدٍ؟ قال: نعم، قال: تعلم أنه تغیّب عن بدرٍ ولم یشهدها؟ قال: نعم، قال: تعلم أنه تغیب عن بیعة الرضوان فلم یشهدها، قال: نعم، قال: الله أکبر، قال ابن عمر: تعال أبین لک، أما فراره یوم أحد فأشهد أن الله عفا عنه وغفر له، وأما تغیبه عن بدرٍ فإنه کانت تحته بنت رسول الله وکانت مریضةً فقال له رسول الله : «إن لک أجر رجلٍ ممن شهد بدراً وسهمه»، وأما بیعة الرضوان فلو کان ببطن مکة أعزّ من عثمان لبعثه مکانه فبعث رسول الله عثمان وکانت بیعة الرضوان بعد ما ذهب عثمان إلی مکة فقال رسول الله بیده الیمنی: «هذه ید عثمان»، فقال له ابن عمر: اذهب بها الآن معک.

و حضر ت عثمان خود نیز از آن جواب شافی داده.

أخرج أحمد عن عاصم عن شقیق قال: لقی عبد الرحمن بن عوف الولید بن عقبة فقال له الولید: ما لی أراک قد جفوت أمیر المؤمنین عثمان؟ فقال له عبد الرحمن: أبلغه أنی لم أفر یوم عینین، قال عاصم یقول یوم أحدٍ، ولم أتخلف یوم بدرٍ ولم أترک سنة عمر، قال: فانطلق فخبر ذلک عثمان قال: أما قوله إنی لم أفر یوم عینین فکیف یعیّرنی بذنبٍ قد عفا الله عنه فقال: {ان الذین تولوا منکم یوم التقی الجمعن إنما استزلهم الشیطن ببعض ما کسبوا ولقد عفا الله عنهم}، وأما قوله انی لم أتخلف یوم بدر فإنی کنت أمرّض رقیة بنت رسول الله حتی ماتت وقد ضرب لی رسول الله بسهم ومن ضرب له رسول الله بسهم فقد شهد، وأما قوله إنی لم أترک سنة عمر فإنی لا أطیقها ولا هو، فأته فحدّثه بذلک.

و از آن جمله آنکه نهی می فرمود از تمتع حال آنکه آن حضرت تمتع کرده اند و جواب این اشکال خود حضرت ذی النورین تقریر نمود.

أخرج أحمد عن سعید بن المسیب قال: خرج عثمان حاجاً حتی إذا کان ببعض الطریق قیل لعلیٍ رضوان الله علیهما: إنه قد نهی عن التمتع بالعمرة إلی الحج، فقال علیٌ رضي الله عنه لأصحابه: إذا ارتحل فارتحلوا، فأهلّ وأصحابه بعمرة، فلم یکلمه عثمان رضي الله عنه فی ذلک فقال له علی رضي الله عنه: ألم أخبر أنک نهیت عن التمتع؟ قال: فقال بلی، قال: فلم تسمع رسول الله تمتع؟ قال: بلی.

وأخرج أحمد عن شعبة عن قتادة قال: سمعت عبد الله بن شقیق یقول: کان عثمان ینهی عن المتعة وعلیٌ یلبی بها فقال له عثمان قولاً فقال له علیٌ: لقد علمت أن رسول الله فعل ذلک، قال عثمان: أجل ولکنا کنا خائفین، قال شعبة: فقلت لقتادة: ما کان خوفهم؟ قال: لا أدری.

و تحقیق مقام آن است که اینجا بسبب اشتراک لفظ تمتع در معانی شتی صعوبت مقام بهم رسید گاهی تمتع اطلاق کرده می شود بر فسخ حج بعمره اگر طواف به بیت کند و هدی با خود نداشته باشد کما هو مذهب ابن عباس و این مخصوص بود بسال حجة الوداع بسبب کجأجِ قوم در باب عمره در ایام حج و برای ابطال رسم جاهلیت و همین است مقصود حضرت عمر و عثمان جائیکه نهی می کردند از تمتع بطریق تأکید قوله ولکنا کنا خائفین اینجا خوف از عدو مراد نیست بلکه خوف از استمرار عادت جاهلیت و رسوخ آن در قلوب ناس مراد است و گاهی اطلاق کرده می شود بر ادای طواف قدوم پیش از طواف زیارت و تقدیم سعی بین الصفا والمروه بر طواف زیارت تا آنکه صورت عمره پیدا شود و این مجمع علیه قوم است و گاهی اطلاق کرده می شود بر ادای عمره در أشهر حج و حلال شدن از وی و ادا کردن حج در همان سفر به احرامیکه از جوف مکه باشد و حضرت عمر و حضرت عثمان فصل در میان حج و عمره و ادای هر یکی بسفر علیحده در زمان علیحده بهتر می دانستند و این تمتع را مفضول با وجود قول بمشروعیت آن و این مبحث را فی الجمله در مآثر حضرت فاروق رضي الله عنه مفصل تر مذکور کردیم بالجمله بعد تأمل بلیغ و ازالهء صعوبتی که از جهت اشتراک حاصل شده اشکال متلاشی می گردد.

أخرج أحمد عن عبد الله بن الزبیر قال: والله إنا لمع عثمان بالجحفة ومعه رهطٌ من أهل الشام فیهم حبیب بن مسلمة الفهری إذ قال عثمان وذکر له التمتع بالعمرة إلی الحج أن أتمّ الحج والعمرة أن لا یکونا فی أشهر الحج فلو أخرتم هذه العمرة حتی تزوروا هذا البیت زورتین کان أفضل فإن الله قد وسع فی الخیر، وکان علی بن أبی طالب ببطن الوادی یعلف بعیراً له فبلغه الذی قال عثمان فأقبل حتی وقف علی عثمان فقال: أعمدت إلی سنةٍ سنها رسول الله ورخصةٍ رخص الله بها للعباد فی کتابه تضیق علیهم فیها وتنهی عنها وقد کانت لذی الحاجة ولنائی الدار، ثم أهل بحجةٍ وعمرة معاً، فأقبل عثمان علی الناس فقال: وهل نهیت عنها إنی لم أنه عنها إنما کان رأیاً أشرت به فمن شاء أخذ به ومن شاء ترکه.

وا زآن جمله آنکه در نصف اخیر خلافت خود نماز را در منی اتمام می فرمود حالانکه آن حضرت و شیخین رضي الله عنهما قصر می نمودند.

أخرج البخاری وجماعةٌ من الحفاظ عن عبد الرحمن بن یزید قال: صلی عثمان بمنی أربعاً فقال عبد الله: صلیت مع النبی رکعتین ومع أبی بکر رکعتین ومع عمر رکعتین ثم تفرقت بکم الطرق.

و امام شافعی در کتب خود این مبحث را بخوب ترین وجهی تحریر نموده است و حاصل کلام او آن است که قصر صلاة سنت است و اتمام آن جائز حضرت عثمان و حضرت عائشة و مسور بن مخرمه و عبد الرحمن بن الأسود بن عبد یغوث و سعید بن المسیب اتمام صلاة جائز میدیدند و همین است ظاهر کتاب و سنت و قالت عائشة: کل ذلک فعل النبی أتم فی السفر وقصَر. باز گفته که ظاهر مذهب ابن مسعود و ابن عمر همین است صلّی ابن مسعود مع عثمان أربعاً فقیل له أتحدثنا أن النبی صلّی رکعتین وأبا بکر وعمر؟ فقال: بلی ولکن عثمان إمامٌ، أوَأخالفه والخلاف شرٌ.

وعن نافع عن ابن عمر أنه کان یصلی وراء الإمام بمنی أربعاً فإذا صلی لنفسه صلی رکعتین.

امام شافعی در اتمام حضرت عثمان همین وجه را اختیار نمود.

و اینجا دو قول دیگر هست در عذر اتمام یکی آنکه

روی أیوب عن الزهری أن عثمان بن عفان أتم الصلاة بمنی من أجل الأعراب لأنهم کثروا عامه ذلک فصلی بالناس أربعاً لیعلمهم أن الصلاة أربع.

دیگر آنکه روی یونس عن الزهری: لما اتخذ عثمان الأموال بالطائف وأراد أن یقیم بها صلی أربعاً.

وروی مغیرة عن إبراهیم أن عثمان صلی أربعاً لأنه اتخدها وطناً.

فقیر گوید: این هر دو قول با وجه اول مخالفت ندارد و گوئیم: اتمام جائز بود و قصر سنت لیکن حضرت عثمان جائز را بر سنت بجهت عارضه اختیار نمود و آن عارضه قصهء اعراب است و شک در شرط سفر بسبب وجود بعض خصال اقامت والله أعلم بالصواب.

و از آنجمله آنکه در اکل محرم لحم صیدی را که غیر محرم نه برای او و نه به امر او و نه به اشارة او صید کرده باشد بحث کردند.

أخرج أحمد عن عبد الله بن الحارث قال کان أبی الحارثُ علی أمرٍ من أمر مکة فی زمن عثمان فأقبل عثمان إلی مکة فقال عبد الله بن الحارث: فاستقبلت عثمان بالمنزل بقُدید فاصطاد أهل الماء حجلاً فطبخناه بماء وملح فجعلناه عُراقاً للثرید فقدمناه إلی عثمان وأصحابه فأمسکوا فقال عثمان: صیدٌ لم نصطده ولم نأمر بصیده اصطاده قومٌ حلٌ فأطعموناه، فما بأسٌ؟ فقال عثمان: من یقول فی هذا؟ فقالوا: علی، فبعث إلی علی، فجاءه، قال عبد الله بن الحارث: فکأنی أنظر إلی علی حین جاء وهو یحت الخبط عن کفیه، فقال له عثمان: صید لم نصطده ولم نأمر بصیده، اصطاده قوم حل، فأطعموناه، فما بأس؟ فغضب علی وقال: أنشد الله رجلا شهد رسول الله حین أتی بقائمة حمار وحش فقال رسول الله : إنا قوم حرُم فأطعموه أهل الحلّ، قال: فشهد اثنا عشر رجلا من أصحاب رسول الله ، ثم قال علیٌ: أنشد الله رجلا شهد رسول الله حین أتی ببیض النعام فقال رسول الله : إنا قوم حرم فأطعموه أهل الحل، قال: فشهدوا دونهم من العدة من الاثنی عشر، قال فثنی عثمان ورکه عن الطعام فدخل رحله وأکل ذلک الطعام أهل الماء.

الحال درین باب مذاهب اربعه بر موافقت عثمان منعقد شده و امام شافعی در کتاب خود این مبحث را ببسط لائق تقریر کرده و بحدیث أبی قتادة متمسک شده و از حدیث صعب بن جثامه به احسن وجه تفصی نموده.

و از آنجمله آنکه بنی امیه را در عطایا بر سائر ناس ترجیح میدادند

أخرج أحمد عن سالم ابن أبی الجعد قال: دعا عثمان ناساً من أصحاب رسول الله فیهم عمار بن یاسر فقال: إنی سائلکم وإنی أحب أن تصدقونی، نشدتکم الله أتعلمون أن رسول الله کان یؤثر قریشاً علی سائر الناس ویؤثر بنی هاشمٍ علی سائر قریش؟ قال: فسکت القوم، فقال عثمان: لو أن بیدی مفاتیح الجنة لاعطیتها بنی أمیة حتی یدخلوا من عند آخرهم، فبعث إلی طلحة والزبیر فقال عثمان: لأحدثکما عنه، یعنی عماراً، أقبلت مع رسول الله آخذاً بیدی نتمشی فی البطحاء حتی أتی علی أبیه وأمه وعلیه یعذبون فقال أبو عمارٍ: یا رسول الله آلدهر هکذا؟ فقال له النبی : اصبر، ثم قال: اللهم اغفر لآل یاسر وقد فعلت.

و از آن جمله آنکه أصحاب آن حضرت را از حکومت بلاد معزول ساخت و حداث بنی امیه را که در اسلام سابقه نداشتند حاکم گردانید مثل عزل ابوموسی بعبد الله بن أبی عامر از بصره و عزل عمرو بن العاص از مصر به ابن أبی سرح.

و جواب این اشکال آن است که عزل و نصب را خدای عزّ وجل بر رأی خلیفه باز گذاشته است میباید که خلیفه تحری کند در صلاح مسلمین و نصرت اسلام و بر حسب همان تحری بعمل آرد اگر اصابت کرد فله اجره مرتین و اگر در تحری خطا واقع شد فله اجره مرةً این معنی از آن حضرت بحد تواتر رسید و در بعض احیان مولی را معزول ساختند و دیگری را بجای او نصب فرمودند برای مصلحتی چنانکه در غزوهء فتح رأیت انصار از سعد بن عباده گرفتند بسبب کلمه که از زبان او جسته بود و به پسر او قیس بن سعد دادند و گاهی مفضول را منصوب می ساختند بنا بر مصلحتی چنانکه اسامه را امیر لشکر فرموده کبار مهاجرین را تابع وی گردانیدند در آخر حال و همچنین شیخین نیز در ایام خلافت خود بعمل آوردند و بعد حضرت عثمان حضرت مرتضی و دیگر خلفاء همیشه دستور کرده آمدند پس بر حضرت ذی النورین از این و جه باز خواست نیست اگر بحکم تحری خود شخصی از حداث را والی کرده باشد و شخصی از قدماء أصحاب را معزول ساخت خصوصاً در این قصص که نقل کرده اند چون تامل نموده میآید اصابت رأی ذی النورین اوضح من الشمس فی رابعة النهار بظهور می رسد؛ زیرا که هر عزلی و هر نصبی یا متضمن اخماد فتنهء اختلاف جند و رعیت بوده است یا مثمر فتح اقلیمی از اقالیم دار الکفر لیکن هوای نفسانی ابصار مبتدعین را اعمی ساخته

وعین الرضا من کل عیبٍ کلیلةٌ * ولکن عین السخط تبدی المساویا

و اینجا بر نکتهء مطلع سازیم عادت بنی آدم چنان جاری شده که اقران خلیفه و همسران او که طمعی در خلافت دارند از نصرت خلیفه و اطاعت او لابد دست باز می کشند بلکه در ایذاء و فک نظم خلافت او سعی بکار می برند چنانکه در جمیع ازمنه و اقطار این معنی جاری شده آمده است لیکن این امر بر خلاف عادت مستمرهء بنی آدم در میان جمعی که مبشر ببهشت بوده اند و حضرت فاروق رضي الله عنه در حق ایشان فرموده است توفی رسول الله وهو عنهم راضٍ بجهت عصمت الهی و توفیق و تائید او عزّ وجل و ببرکت صحبت آن حضرت بر وجه طبیعی ظهور نکرد اهتمام صریح در ابطال امر خلافت نکردند و مصدر ارتکاب محرمی در این باب نگشتند معهذا از انقباض خاطر خالی نبدند و سعی کلی در ذبّ مصائب الخلیفه و تمشیت امور او بظهور نه پیوست از این جهت حضرت ذی النورین مضطر شد بتولیت حداث بنی امیه میدانی که ضرائر با یک دیگر عداوتها تا بکجا می رسانند خدای عزّ وجل ازواج طاهرات آن حضرت از این همه بلاها محفوظ داشت لیکن امر مستمر در بعض غیرتها و انقباض خاطرها فرود آمد ومثل ذلک: لما أیس الشیطان من کفر العرب سعی فی التحریش بینهم ولما أیس من إضلال المؤمن ألقاه فی حدیث النفس فقال النبی : «ذلک صریح الإیمان».

در بسیاری از أحادیث خواهی گذشت بر آنچه دلالت می کند بر انقباض خواطر و عدم اهتمام نصرت جمعی که بشارات آن حضرت را و سوابق اسلامیهء ایشان را یاد ندارند حفظت شیئاً وغابت عنک اشیاء شیمهء ایشان است یکی را بده می گیرند و بر محامل فاسد حمل می نمایند و طائفه که خدای تعالی ایشان را بمعرفت بشارات آن حضرت و حفظ سوابق اسلام برگزیده است یکی را بیکی میگیرند بلکه اگر راوی مبالغه بکار برد یکی را به نیمی میگیرند و عذر می نهند ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء والله ذو الفضل العظیم.

أخرج أبو بکر بن أبی شیبة قال: حدثنا غندر عن شعبة عن عمرو بن مرة قال: سمعت ذکوان أبا صالح یحدث عن صهیب مولی العباس قال: أرسلنی العباس إلی عثمان أدعوه قال فأتیته فإذا هو یغدی الناس فدعوته فأتاه فقال: أفلح الوجه أبا الفضل، قال: ووجهک یا أمیر المؤمنین، قال ما زدت أن اتانی رسولک وأنا أغدی الناس فغدیتهم ثم أقبلت، فقال العباس: أذکرک الله فی علیٍ فإنه ابن عمک وأخوک فی دینک وصاحبک مع رسول الله وصهرک وإنه قد بلغنی أنک ترید أن تقوم بعلیٍ وأصحابه فأعفنی من ذلک یا أمیر المؤمنین، فقال عثمان: أنا أولی من أحبک أن قد شفعتک أن علیاً لو شاء ما کان أحدٌ دونه ولکنه أبی إلا رأیه، وبعث إلی علیٍ فقال: أذکرک الله فی ابن عمک وابن عمتک وأخیک فی دینک وصاحبک مع رسول الله وولی بیعتک، فقال: والله لو أمرنی أن أخرج من داری لخرجت فأما أن أداهن أن لا یقام کتاب الله فلم أکن لأفعل، قال محمد بن جعفر: سمعته ما لا أُحصی وعرضته علیه غیر مرةٍ. وهذا إسناد صحیح قوی کما تری.

و از آن جمله آنکه در حق جماعة از کبار مهاجرین و انصار مثل ابوذر غفاری وعبد الله بن مسعود هتک حرمت نمود و جواب شافی آن است که اگر آدمی را دیدهء بینا و دل دانا باشد بالقطع ادراک کند که حضرت ذی النورین هیچ از این زواجر و تهدیدات بعمل نیاورد الا بنا بر رعایت و مصلحت جمهور امت و اصلاح امر ملت؛ ابوذر را جهت آنکه رخنه در قواعد مقررهء شرع نیفتد وعبد الله بن مسعود را برای آنکه تا در اجتماع ناس بر مصحف شیخین خللی واقع نشود از جاهای خویش اشخاص نمود و عمار بن یاسر با خشونتی که با خلیفه می کرد زجر فرمود.

از آنچه می بایست در این باب از بسیار به اندکی اکتفاء نمود از انواع ملاطفات که تدارک آن وحشت ها کند مرعی داشت اینجا بر ذی النورین اصلا باز خواست نیست تعجب آنکه خود این عزیزان بعظم محل ذی النورین تا آخر حیات قائل بودند و از انکه بر وی متحاشی طرفه ناصرانند که نه از خدا شرم دارند و نه از منصوران خویش.

أما قصص رکیکه که اهل تاریخ بغیر تحقیق ذکر میکنند از اسراف در بیت المال و حمی ساختن بحر و غیر آن چون بعضی محض مفتریات است و بعضی از آن قبیل که در سرد قصهء افترائ داخل شده اوقات خود را بتسوید اوراق به آن قصه ها مشغول نمی سازیم.

و از آن جمله آنکه در اقامت حد شرب بر ولید بن عقبة مداهنه نمود تا آنکه قیل و قال در این باب بلند شد فی الحقیقت این اشکال اصلا متّجه نیست؛ زیرا که در اقامت حد یک چند تامل نمود تا حقیقت حال واضح شود بعد تحقیق حال اقامت حد فرمود چنانچه آن حضرت نیز توقف فرمودند در رجم ماعز تا آنکه تبریه نمودند از شبهات لعلّکَ مسست لعلک قبلت و حضرت عمر همچنین در اقامت حد شرب بر قدامه ابن مظعون تأخیر کرد تا وقتی که واضح شد.

أخرج البخاری عن عروة أن عبید الله بن عدی بن الخیار أخبره أن المسور بن مخرمة وعبد الرحمن بن الأسود بن عبد یغوث قالا: ما یمنعک أن تکلّم عثمان لأخیه الولید فقد أکثر الناس فیه، قال: فقصدت لعثمان حتی خرج إلی الصلاة قلت: إن لی إلیک حاجةً وهی نصیحةٌ لک، قال: یا أیها المرء منک، قال معمر: أعوذ بالله منک، فانصرفت فرجعت إلیهم إذ جاء رسول عثمان فأتیته فقلت: إن الله سبحانه بعث محمداً بالحق وأنزل علیه الکتاب وکنتَ ممن استجاب لله ولرسوله فهاجرت الهجرتین وصحبت رسول الله ورأیت هدیه فقد أکثر الناس فی شأن الولید، فقال: أدرکت رسول الله؟ قلت: لا ولکن خلص إلی من علمه ما یخلص إلی العذراء فی سترها، قال: أما بعد فإن الله بعث محمداً بالحق فکنت ممن استجاب لله ولرسوله وآمنت بما بعث به وهاجرت الهجرتین کما قلت وصحبت رسول الله وبایعته فوالله ما عصیته ولا غششته حتی توفاه الله عزّ وجل ثم أبو بکر مثله ثم عمر مثله ثم استخلفت، أفلیس لی من الحق مثل الذی لهم؟ قلت: بلی، قال: فما هذه الأحادیث التی تبلغنی عنکم؟ أما ما ذکرت من شأن الولید فنأخذ فیه بالحق إن شاء الله تعالی، ثم دعا علیاً رضي الله عنه فأمره أن یجلده فجلده ثمانین.

وأخرج أبو داود عن عبد الله الداناج عن حصین بن المنذر الرقاشی وهو أبو ساسان قال: شهدت عثمان بن عفان وأتی بالولید بن عقبة فشهد علیه حمران ورجلٌ فشهد أحدهما أنه رآه شربها یعنی الخمر وشهد الآخر أنه رآه یتقیأها، فقال عثمان: إنه لم یتقیأها حتی شربها، یعنی الخمر، فقال لعلی رضي الله عنه: أقم علیه الحد، فقال علی للحسن: أقم الحد، قال: ولّ حارها من تولی قارها، فقال علیٌ لعبد الله بن جعفر: أقم علیه الحد، قال: فأخذ السوط فجلده وعلیٌ یعد فلما بلغ أربعین قال: حسبک، جلد النبی أربعین، أحسبه قال: وجلد أبو بکر أربعین وعمر ثمانین وکلٌ سنةٌ وهذا أحب إلی.

و ختم مآثر حضرت ذی النورین رضي الله عنه به بیان یک نکته کنیم و آن نکته این است که آن حضرت در أحادیث بسیار تصریح و تلویح فرموده اند که خلافت خاصه بعد حضرت عثمان منتظم نخواهد شد و این معنی به اسانید متعدده و طرق متغائره بثبوت پیوست بوجهیکه اصلا محل اشتباه نماند و این مضمون در خارج بظهور انجامید؛ زیرا که حضرت مرتضی با وجود وفور اوصاف خلافت خاصه در وی و رسوخ قدم ایشان در سوابق اسلامیه متمکن نشد در خلافت و در اقطار ارض حکم او نافذ نگشت و باهر روز دائرهء سلطنت تنگ تر میشد تا آنکه در آخر ایام بجز کوفه و ماحول آن محل حکومت نماند و معاویة بن أبی سفیان هر چند عالم بر حکم او مجتمع شد و فرقت جنود مسلمین از میان بر خاست اوصاف خلافت خاصه نداشت و در سوابق اسلامیه قاصر بود به نسبت سائر مهاجرین و انصار.

أخرج البخاری من حدیث شقیق عن حذیفة قال: بینما نحن جلوس عند عمر رضي الله عنه إذ قال: أیکم یحفظ قول النبی فی الفتنة؟ قال قلت: «فتنة الرجل فی أهله وماله وولده وجاره تکفرها الصلاة والصدقة والأمر بالمعروف والنهی عن المنکر» قال: لیس عن هذا أسألک ولکن التی تموج کموج البحر، قال: لیس علیک منها بأس یا أمیر المؤمنین إن بینک وبینها باباً مغلقاً، قال عمر: أیُکسر الباب أم یفتح؟ قال: لا بل یکسر، قال عمر: إذاً لا یغلق أبداً، قلت: أجل، قلنا لحذیفة: أکان عمر یعلم الباب؟ قال نعم کما أعلم أن دون غدٍ اللیلة وذلک أنی حدثته حدیثاً لیس بالأغالیط فهبنا أن نسأله من الباب فأمرنا مسروقاً فسأله فقال: مَن الباب؟ قال: عمر.

و تحقیق در این حدیث آن است که معنی إن بینک وبینها بابا مغلقاً مرادش آن است که وجود عمر حائل است در میان فتنه و در میان مردم باز گفته أیُکسر الباب مراد از وی آن داشت که بعد زمان حضرت عمر چون نبوت ظهور فتنه آید آیا باز تسکین متوقع هست یا نه پس اگر تسکین فتنه متوقع باشد شبیه است بفتح غلق و اگر توقع نیست شبیه به کسر است این نیست که از کسر باب کسر باب حائل در میان فتنه و در میان مردم که ذات حضرت عمر است رضي الله عنه و اول مذکور شده مراد داشته باشند یوضح ذلک حدیث عثمان رضي الله عنه.

أخرج أحمد عن أبی عون الأنصاری أن عثمان بن عفان قال لابن مسعودٍ: هل أنت مُنتهٍ عما بلغنی عنک؟ فاعتذر ببعض العذر فقال عثمان: ویحک إنی قد سمعت وحفظت ولیس کما سمعت، إن رسول الله قال: سیُقتل أمیر وینتزی منتز، وإنی أنا المقتول ولیس عمر، إنما قَتل عمر واحدٌ وإنه یُجتمع علیَّ.

أخرج أبو داود عن الحسن عن أبی بکرة أن النبی قال ذات یوم: مَن رأی منکم رؤیا؟ فقال رجلٌ: أنا رأیت کأن میزاناً نزل من السماء فوزنت أنت وأبو بکر فرجحت أنت بأبی بکر ووزن أبو بکر وعمر فرجح أبو بکر ووزن عمر وعثمان فرجح عمر ثم رفع المیزان، فرأینا الکراهة فی وجه رسول الله .

وأخرج أیضا من طریق عبد الرحمن بن أبی بکرة هذا الحدیث وفیه: فاستاء بها رسول الله ، یعنی فساءه ذلک فقال: «خلافة نبوةٍ ثم یؤتی الله الملک من یشاء».

وأخرج أبو داود عن سمرة بن جندب أن رجلاً قال: یا رسول الله کأن دلواً دلی من السماء فجاء أبو بکر فأخذ بعراقیها فشرب شرباً ضعیفاً ثم جاء عمر فأخذ بعراقیها فشرب حتی تضلع ثم جاء عثمان فأخذ بعراقیها فشرب حتی تضلع ثم جاء علیٌ فأخذ بعراقیها فانبشقت وانتضح علیه منها شیء.

وأخرج الترمذی عن حذیفة بن الیمان أن رسول الله قال: والذی نفسی بیده لا تقوم الساعة حتی تقتلوا إمامکم وتجتلدوا بأسیافکم ویرث دنیاکم شرارکم. هذا حدیث حسن.

وأخرج الحاکم عن عبد الله بن مسعود قال قال رسول الله : «إن رحی الإسلام ستدور بعد خمسٍ وثلاثین او ستٍ وثلاثین أو سبعٍ وثلاثین سنة، فإن یهلکوا فسبیل مَن هلک وإن یقم لهم دینهم یقم سبعین». قال عمر رضي الله عنه: یا نبی الله بما مضی أو بما بقی؟ قال: لا بل بما بقی.

ومضمون این حدیث در خارج ظهور یافت؛ زیرا که در سنه ی خمسة وثلاثین حضرت عثمان مقتول شد و امر جهاد بر هم خورد و باز در زمان معاویة بن أبی سفیان به اتفاق ناس امر جهاد قائم گشت و از آن تاریخ بعدِ هفتاد سال دولت بنی امیه متلاشی شد.

وأخرج الحاکم عن أنس بن مالکٍ قال: بعثنی بنو المصطلق إلی رسول الله فقالوا: سل لنا رسول الله إلی من ندفع صدقاتنا بعدک؟ قال: فأتیته فسألته فقال: «إلی أبی بکر» فأتیتهم فأخبرتهم قالوا: ارجع إلیه فسله فإن حدث بأبی بکر حدثٌ فإلی من؟ فأتیته فأخبرته فقال: «إلی عمر» فقالوا: ارجع إلیه فسله فإن حدث بعمر حدث فإلی من؟ فأتیته فسألته فقال: «إلی عثمان» فأتیتهم فأخبرتهم فقالوا: ارجع فسله فإن حدث بعثمان حدثٌ فإلی من؟ فأتیته فسألته فقال: «إن حدث بعثمان حدث فتباً لکم الدهر فتباً».

وفی الریاض عن سهل بن أبی حثمة قال: بایع أعرابیٌ النبی فقال علیٌ للأعرابی: ائت النبی فسله إن أتی علیه أجلُه مَن یقضیه، فأتی الأعرابی النبی فسأله فقال: یقضیک أبو بکر، فخرج إلی علی وأخبره فقال: ارجع فسله إن أتی علی أبی بکر أجله من یقضیه؟ فأتی الأعرابی النبی فسأله فقال: یقضیک عمر، فقال علی للأعرابی: سله من بعد عمر، فقال: یقضیک عثمان، فقال علی للأعرابی: ائت النبی فسله إن أتی علی عثمان أجله من یقضیه، فقال : إذا أتی علی أبی بکر أجله وعمر أجله وعثمان أجله فإن استطعت أن تموت فمت.

وفیه من حدیث أبی هریرة أن النبی بایع أعرابیا بقلائص إلی أجلٍ فقال: یا رسول الله إن أعجلتک منیتک فمن یقضینی؟ قال: أبو بکر، قال: فإن عجلت بأبی بکر منیته فمن یقضینی؟ قال: عمر، قال: فإن عجلت بعمر منبیته فمن یقضینی؟ قال: عثمان، قال: فإن عجلت بعثمان منیته فمن یقضینی؟ قال: إن استطعت أن تموت فمت. والله أعلم.

وأخرج الحاکم عن أبی هریرة عن النبی قال: الخلافة بالمدینة والملک بالشام.

وفی المشکاة عن عمر قال: قال رسول الله : «رأیت عموداً من نورٍ خرج من تحت رأسی ساطعاً حتی استقرّ بالشام».

فهمانیدند که آثار خاصهء آن حضرت نزدیک موت حضرت عثمان منقطع شد فی المشکاة عن أبی هریرة قال: أتیت النبی بتمراتٍ فقلت: یا رسول الله ادع الله فیهن بالبرکة، فضمهن ثم دعا لی فیهن بالبرکة قال: «خذهن فاجعلهن فی مِزودک کلما أردت أن تأخذ منه شیئاً فأدخل یدک فخذه ولا تنثر نثراً»، فقد حملت من ذلک التمر کذا وکذا من وسقٍ فی سبیل الله، وکنا نأکل منه ونطعم وکان ذلک لا یفارق حقوی حتی کان یوم قتل عثمان فإنه انقطع.

أخرج أبو عمر عن سعید بن المسیب أن زید بن خارجة توفی زمن عثمان بن عفان فسُجّی بثوبٍ ثم إنهم سمعوا جلجلةً فی صدره ثم تکلم فقال: أحمد أحمد فی الکتاب الأول صدق صدق أبو بکر الصدیق الضعیف فی نفسه القوی فی أمر الله فی الکتاب الأول صدق صدق عمر بن الخطاب القوی الأمین فی الکتاب الأول صدق صدق عثمان بن عفان علی منهاجهم مضت أربع وبقیت سنتان أتت الفتن وأکل الشدید الضعیف وقامت الساعة وسیأتیکم خبر بئر أریس وما بئر أریس؛ ثم هلک رجلٌ من بنی خطم فسجی بثوب فسمعوا جلجلةً فی صدره ثم تکلم فقال: إن أخا بنی الحارث بن الخزرج صدق.

أخرج البخاری عن نافع عن ابن عمر قال: اتخذ رسول الله خاتماً من ورقٍ وکان فی یده ثم کان بعد فی ید أبی بکر ثم کان بعد فی ید عمر ثم کان بعد فی ید عثمان حتی وقع بعد فی بئر أریس، نقشه «محمد رسول الله» .

وأخرج البخاری عن أنس رضي الله عنه قال: کان خاتم النبی فی یده وفی یدی أبی بکر بعده وفی ید عمر بعد أبی بکر، قال: فلما کان عثمان جلس علی بئر أریس فأخرج الخاتم فجعل یعبث به فسقط، قال: فاختلفنا ثلاثة أیام مع عثمان فنزح البئر فلم نجده.

وأخرج أبو عمر قال: قام عامر بن ربیعة یصلی من اللیل حین نشب الناس فی الطعن علی عثمان، فصلی من اللیل ثم نام فأتی فی المنام فقیل له: قم فاسأل الله أن یعیذک من الفتنة التی أعاذ منها صالح عباده، فقام فصلی ودعا، ثم اشتکی فما خرج بعدُ إلا بجنازة.

وأخرج أبو عمر أن ثمامة بن عدی أمیر عثمان علی صنعاء خطب یوم بلغه موت عثمان فأطال البکاء ثم قال: هذا حینٌ انتزعت خلافة النبوة من أمة محمدٍ وصارت ملکاً وجبریةً، من غلب علی شیء أکله.